Rapper Medusa vecht voor Tunesische vrouwen

TUNIS – Op een dag in maart verschijnt Boutheîna El Alouadi uit de menigte van toeristen en winkelende mensen rond Bab Bhar, een enorme stenen poort op de rand van de medina (oude stadscentrum) van Tunis. Ze is buiten adem, want ze heeft gerend om op tijd bij onze afspraak te zijn, terwijl ze een koffer meezeult vol met kleren voor een optreden die haar in Medusa zullen veranderen – de productiefste rapper van Tunesië. De 31-jarige artiest maakt deel uit van de explosie van creativiteit die in Tunesië is ontstaan na de revolutie in 2011 – waarvan de verworvenheden nu op gewelddadige wijze weer worden teruggedrongen door de nieuwe autocratische president, Kais Saïed. Medusa is daarbij een van de weinige Tunesische hiphopartiesten die enigszins een internationaal publiek heeft verworven. 

Medusa is momenteel haar nieuwe EP “Trinity” aan het promoten, die ze beschrijft als "een zelfkritiek op menselijke wezens, in drie talen”. Ze zegt dat het album haar driedubbele rol in het leven als artiest, moeder en immigrant beschrijft – ze verhuisde in 2016 naar Frankrijk met een 1-jarige dochter en leeft sindsdien een dubbelleven als computertechnicus en rapper. 

De EP is, zoals wel vaker het geval is bij Medusa’s werk, een diverse collectie van geluiden, talen, onderwerpen en gevoelens. Op de nummers – en vaak zelfs binnen hetzelfde couplet – wisselt ze af tussen Standaard Arabisch, Tunesisch Arabisch, Frans en Engels. Deze gedaanteverwisselingen en diversiteit maken het moeilijk om de stijl van Medusa te definiëren, maar het zou ook juist de sleutel kunnen zijn tot haar groeiende wereldwijde succes: ze combineert moeiteloos R&B, soul, trap, hardcore rap en kale vocals en zang, een sonische representatie van Medusa’s veelgebruikte refrein over haarzelf: “Ik ben een wereldburger.”

Voor “Trinity” heeft Medusa in 2016 nog een EP uitgebracht, “From the M to the A”, en de EP “Eklektik” op BandCamp in 2014. 

De opkomst van Medusa is indrukwekkend in een hiphopscene – en tevens een land – gedomineerd door een patriarchale cultuur, die vooral “een hoop populaire rapnummers die niks goeds over vrouwen te zeggen hebben” heeft voortgebracht, aldus Medusa. Ze voegde eraan toe dat de door mannen gedomineerde rapscene uit “egotrippende raps” bestaat, en “jongens die over vrouwen praten alsof ze accessoires zijn, net als auto’s en sieraden, alsof ze gereedschap zijn waarmee ze met hun status kunnen pronken”. Die dynamiek heeft een kans gecreëerd voor een nieuw iemand met een nieuwe visie. “Er waren toen geen vrouwelijke rappers om over onze problemen of ons perspectief te praten,” vertelt Medusa aan VICE News. “Maar dat maakte mijn muziek alleen maar sterker – ik confronteerde die mannelijke rappers en de giftige mannelijkheid in de Tunesische mentaliteit. Ik praatte over vrijheid van abortus, feminisme, de sociale problemen van vrouwen.”

Naast dat vrouwelijke artiesten niet serieus worden genomen, zijn seksistisch taalgebruik en seksistische stereotypes ook schering en inslag in de Tunesische scene. Relatief obscure rappers halen online woedend uit naar de Tunesische overheid en noemen het “een hoerenland”, maar gebruiken daarvoor een meer aanstootgevende term uit het Tunesische dialect. Tunesië’s commercieel succesvolste rappers, zoals Balti – die voor de revolutie bekend werd onder het autoritaire regime van president Zine el-Abidine Ben Ali, die van 1987 tot zijn afzetting in 2011 regeerde – kraken op nonchalante wijze vrouwen af die van feesten houden en seksueel bevrijd zijn, en mijmeren over getrouwde mannen die ook rokkenjagers zijn. Hoewel er initiatieven zijn om meer vrouwen in de Tunesische hiphopscene te brengen, zijn deze nog maar erg beperkt. 

Ons gesprek vindt plaats tijdens een kritiek moment voor Tunesië. Het Noord-Afrikaanse land ondervindt een scherpe verschuiving richting autocratie nu president Kais Saïed, een voormalige rechtenprofessor, een onverbiddelijke aanval leidt tegen zijn vijanden in de media, politiek, de burgerlijke samenleving en minderheidsgroepen. Saïed werd in 2019 bij vrije verkiezingen gekozen, zonder iets wat echt een manifest is te noemen en zonder politieke ervaring. In juli 2021, toen het parlement in een impasse zat en de pandemie niet meer onder controle te houden was, hief Saïed het parlement op, schortte hij de grondwet op en begon hij wetgevende en uitvoerende machten voor zichzelf te consolideren.

Sindsdien heeft de president de kritiek op zijn overname de kop ingedrukt door te claimen dat er een georganiseerde samenzwering tegen de staat is, die voor een gedeelte uit buitenlandse partijen zou bestaan. Dit jaar heeft Saïed rechters en figuren van oppositiepartijen laten arresteren, terwijl uit gelekte documenten blijkt dat contact met westelijke ambassades gecriminaliseerd wordt, en als aanklacht tegen de gearresteerden gebruikt zal worden. Het is een duistere tijd voor vrijheid van meningsuiting en feminisme. De sociaal-conservatieve president heeft zich onder andere verzet tegen gendergelijkheid bij de benoeming van leidinggevende politieke ambtenaren en wetten omtrent gelijkwaardige erfenis voor vrouwen.

Medusa gelooft dat er een groeiende beweging is tegen deze golf van onderdrukking. “Er zijn een paar mannelijke rappers die me blijven aanmoedigen,” voegt ze eraan toe, “zoals Weld El 15 – hij is als een broer voor me; we zijn muzikale medeplichtingen.”

Weld El 15 is de laatste jaren niet meer zo prominent in de Tunesische rapscene, maar hij stond ooit in het middelpunt van een woedend debat over vrijheid van meningsuiting nadat hij het nummer Boulicia Kleb (“De Politie zijn Honden) uitbracht. Daarin rapt hij: “I’d rather slaughter a cop than a sheep on Eid.” Door het lied werd hem een gevangenisstraf van twee jaar opgelegd. Om die te ontlopen is hij een paar jaar in ballingschap gegaan in Frankrijk. 

“Medusa en ik kennen elkaar al vele jaren,” vertelt Weld El 15 me. “We hebben samengewerkt: ik heb met haar als artistiek regisseur gewerkt omdat we dezelfde muzikale visie hebben. Veel politiek bewuste rappers hebben een lompe en droge stijl, maar Medusa niet. Ze is een erg bewuste rapper – maar ze heeft flow, ze heeft techniek.”

Hij gaat verder: “Er is bijna geen vrouwelijke rapscene in Tunesië. Maar Medusa kan voor veel vrouwelijke rappers spreken die seksuele intimidatie meemaken, of racisme. Medusa is als een woordvoerder voor deze mensen.”

Een van de nummers op “Trinity”, “Who You Looking For”, is een mix van enorme, zwoegende electrobeats en trapgeluiden, met raps en zang in het Engels en Arabisch. Het gaat over hoe moeilijk het voor vrouwen is om zelfs vandaag nog een plek te vinden in de voornamelijk mannelijke rapscene. 

In een ander nummer op de EP, “Size Me” genaamd, veroordeelt Medusa de constante kritiek op vrouwenlichamen en de daaropvolgende zoektocht van vrouwen naar een perfect lichaam. “I personally like how I’m supposed to be / My body tells my history / Nobody has a right to judge / I am who I am, stereotypes I don’t match,” rapt ze. Het refrein herhaalt de teksten “I don’t give a fuck with the size 3 / Cuz I’m totally in love with the size ME.”

In nog een ander nummer “On M’a Dit,” (“Er is me verteld”), het enige volledig Franse nummer op “Trinity”, vecht Medusa terug op haar critici in de Franse hiphopscene die zich oncomfortabel voelen bij haar genre-vervormende stijl, en alle obstakels die een migrant moet overwinnen om vooruit te komen in de Franse muziekindustrie. “Vriend, ik ben drietalig, je kunt niet aan me tippen”. 

In Medusa’s lyrics in het Engels, haar derde taal, komen vaak minder complexe rijmschema’s voor dan in die van andere rappers. Ook als ze in het Tunesisch Arabisch of Frans rapt kunnen haar beeldspraak en metaforen overkomen als eenvoudig. Maar dit kan juist de kracht zijn van haar werk: haar boodschappen zijn direct en makkelijk te begrijpen, zonder pretenties, en in plaats van oppervlakkige pop-rap lyrics zijn ze strijdlustig, roepen ze op tot zelfbeschikking, zelfliefde en gerechtigheid.

Als Medusa live optreedt doet ze dat met haar dj of met een toegewijde liveband. En ze komt ver met haar concerten, zegt ze. “Ik treed voornamelijk in de VS en Europa op, en ik ben uitgenodigd in landen zals Zweden, Libanon, Mauritanië, Marokko, Jordanië, Duitsland, België. 

Ondanks het succes zegt ze dat ze nog steeds haar eigen manager is en op zoek is naar een boekingsbureau.

Zoals Medusa het vertelt is haar fanbase niet eenzijdig. “Ik word overal gehoord,” zegt ze. “In Zuid-Amerika, Noord-Afrika, Europa, de VS, Canada.” Ze noemt haar fans “een soort loyale groep die me volgen”.

En haar populariteit zorgt ook voor aandacht in de media.  Van Vogue Arabia tot Sky News, van de BBC tot Middle East Eye en noem maar op, allemaal zijn ze nieuwsgierig naar deze Tunesische artiest. Toen ik mijn interview met Medusa afrondde en naar buiten ging, kwam ik een tv-cameraman tegen die op weg was om haar te filmen. 

Iets wat Medusa wellicht onderscheidend maakt binnen de relatief kleine wereld van Noord-Afrikaanse hiphop, is dat ze stevig geaard is in de elementen van hiphopcultuur. Ze begon haar reis naar rap op tienjarige leeftijd, via andere elementen van hiphop. 

“De hiphopcultuur begon in Tunesië in de jaren negentig. Als we naar Tunesische rappers luisterden, deden we dat in het geheim… een rapper moest echt ballen hebben als hij Ben Ali bekritiseerde,” zegt ze in referentie naar de autocratische president. `

Ze zegt dat het taboe in haar familie minder sterk was omdat haar ouders dol waren op popmuziek. Haar vader luisterde naar Michael Jackson, en haar moeder naar Amerikaanse en Franse rap.

Medusa’s broer begon rond 2000 met breakdancen. “Hij en zijn crew hadden geen goede plek om te oefenen, dus ze oefenden in de moskee voor mijn basisschool,” zei ze. “Ik ging vroeger naar ze kijken als ik uit school kwam.”

Ik vertelde mijn broer dat ik het ook wilde proberen, dus hij leerde het me. Breakdance was mijn ingang tot hiphop,” giechelt ze. 

Toen zetten de vrienden van haar broer een opnamestudio op in het jeugdcentrum van Nabeul, en begonnen ze onder de groepsnaam “MC Street” te rappen. Samen met hen schreef Medusa lyrics en rapte ze, en zo begon ze op 16-jarige leeftijd haar rapcarrière. 

Maar een paar jaar later, tijdens Medusa’s eerste jaar op de universiteit, vond er een opstand plaats tegen economische verarming en de onderdrukking door de tientallen jaren oude politiestaat. Die opstand groeide uit tot een landelijke revolutie, die leidde tot de val van het dictatorschap en het begin van een jarenlange strijd om een democratisch systeem op te bouwen. 

Na de revolutie begon Medusa zich in haar werk echt te focussen op de uitdagingen van feminisme en politiek bewustzijn. 

“In 2001 nam ik een nummer op genaamd ‘Tounsiya et Fière de l’Être’(‘Trotse Tunesische Vrouw’),” zegt ze. “Het werd op lokale radiostations uitgezonden. Maar ik besefte niet wat voor een impact het had, totdat ik een concert gaf in Mauritanië en werd uitgenodigd bij een radiostation. De vrouwen die me daar interviewden kenden het lied volledig uit hun hoofd.”

Jaren later was ze bezig met een samenwerkingsproject, toen een Libische vrouwelijke rapper de studio inliep. “Ze zei, ‘Oh mijn God, het is Medusa! Door jouw nummer ‘Tounsiya et Fière de l’Être’ heb ik vrouwelijke rap ontdekt. Daardoor heb ik zelf besloten om ook rapper te worden’.”

Daarna, in 2013: “Ik deed een optreden in het centrum van Tunis, voor een spontane bijeenkomst met dansers. Een vereniging van vrouwelijke dokters nam contact met me op om een nummer te maken over abortus. Dat was als antwoord op de nieuwe Islamistische overheid, die dokters aanzette om geen abortussen uit te voeren omdat het haram was,” herinnert ze zich.

Ultraconservatieve salafisten werden dusdanig boos om Medusa’s feministische optreden dat “de politie me moest komen ophalen van het evenement om me naar huis te brengen.”

Toen besefte ze dat haar raps politiek waren. “Als je de mensen die aan de macht zijn bekritiseert, dan zijn je raps politiek,” zegt ze vastberaden, voordat ze toelicht dat ze “niet alleen politiek is.”

Halverwege ons interview kijkt Medusa op haar horloge: het is tijd om naar de studio te gaan, die ze die avond voor een paar uur had gereserveerd. We stappen in de oude roestbak van Weld El 15 en sjezen langs een meer de snelweg af, op weg naar een buitenwijk met identieke appartementencomplexen.

In een van die appartementencomplexen doet Iheb Snoussi, haar vriend en producer, de deur van zijn studio voor ons open. Weld El 15 gaat buiten de opnameruimte zitten en kletst en speelt op zijn telefoon. Medusa gaat naast een fel verlicht bedieningspaneel staan en zingt met haar eigen stem mee, terwijl Iheb aan de geluidsniveaus van nummers van “Trinity” sleutelt 

Daarna ploft Medusa neer op een bank achter het bedieningspaneel en praat ze over haar nieuwe leven als artiest in Frankrijk. 

“Toen ik naar Frankrijk verhuisde wist niemand wie ik was. Ik ben helemaal onderaan begonnen bij open mics, om mijn plek te vinden in Parijs.”

Maar het duurde niet lang voordat ze houvast vond en hogerop begon te komen. 

“Er was een keer een rap cypher in de grootste plek voor hiphop in Parijs: La Place. Een Italiaanse vriendin en ik zagen dat er alleen mannen aan meededen, dus we renden naar het podium en riepen dat we ook wilden rappen. Dus we mochten erbij komen staan en deden een freestyle. Daarna hielden de journalisten zich meer met ons bezig dan met de finalisten van de cypher,” lacht ze. 

Later sloot ze zich in Frankrijk aan bij Call Me Femcee, een collectief van vrouwelijke rappers afkomstig uit Mongolië, Tunesië, de VS en alles daartussenin. Met die groep heeft ze ook door Europa getourd, en optredens gedaan in onder andere België, Frankrijk en Duitsland. 

Maar hoewel het dus goed gaat met Medusa’s carrière in Frankrijk, vind ze het pijnlijk om van tijd tot tijd terug naar huis te gaan om haar familie en collega’s te bezoeken – aangezien disfunctionele overheden, economisch verval, en een terugkeer naar autoritarisme onder president Kais Saïed nu de orde van de dag zijn. 

“Ik kan de pijn en de worsteling voelen,” zegt Medusa. “Elk jaar als ik terugkom in Tunesië zie ik verandering. Maar niet de goeie kant op. Al mijn vrienden zie ik naar Europa emigreren. Ik zie dat de jeugd genoeg heeft van wat de mensen die aan de macht zijn allemaal uitspoken, en dat ze gewoon weg willen gaan. Het is hopeloos, maar dit is de realiteit.”

Een deel van die pijn en worsteling hebben te maken met de enorme racistische vijandigheid die nu in het land wordt aangewakkerd. President Saïed gaf in februarieen toespraak waarin hij zwarte migranten uit sub-Saharisch Afrika als zondebok gebruikte: hij noemde ze een onderdeel van een crimineel plan om de demografische samenstelling van Tunesië te veranderen om het “een volledig Afrikaans land te maken dat niks meer te maken heeft met de Arabische en Islamitische naties.” Het is een aanval die drijft op samenzweringstheorieën. Na de toespraak was er een explosieve stijging in het aantal gewelddadige aanvallen op en verdrijvingen van sub-Saharische Afrikanen in Tunesië, waardoor duizenden mensen doodsbang en zonder huis kwamen te zitten. Sommigen werden in nood met repatriëringsvluchten terug naar hun thuisland gebracht, aangezien het gevaarlijk werd om in Tunesië te verblijven. Saïeds uitspraken en de gevolgen daarvan werden internationaal veroordeeld, met name door andere Afrikaanse landen. 

“Ik schaam me diep voor wat deze politici doen. Mijn moeder komt uit het zuiden van Tunesië en is zwart. Een groot deel van mijn familie in Nabeul is zwart,” zegt Medusa. “Ik heb dit soort racisme al van kinds af aan meegemaakt omdat ik van gemengde afkomst ben. Het is een erg oude gedachtegang hier, van de superioriteit van wit over zwart.” 

“Mensen hier in Tunesië vergeten dat ze Afrikaans zijn – het is absurd,” voegt ze eraan toe. “Maar daar heb ik het over in mijn nummers. Ik ben trots om Afrikaans te zijn. Trots om moslima te zijn, een Noord-Afrikaanse vrouw.” 

Wat kan de artiest doen om te helpen in het gevecht tegen de golf van autoritarisme, nu racisme tegen zwarte mensen en een politieke heksenjacht tegenwoordig overal in Tunesië lijken te dreigen? De vraag lijkt Medusa eventjes te verontrusten. Ze klaagt dat rappers in Tunesië nu alleen muziek maken voor geld en entertainment. “Het heeft geen betekenis,” zegt ze.

Halverwege haar zin lijkt ze echter een ingeving te hebben. Ze kijkt op. 

“We moeten wat meer lef hebben en meer politieke rap maken. We moeten bekritiseren wat er daadwerkelijk in Tunesië gebeurt. Echte artiesten kunnen een spiegel zijn voor hoe de maatschappij er echt uitziet.”

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op VICE UK.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.