De zaak-Mawda legt ongelijkheden in ons rechtssysteem pijnlijk bloot

Op 12 februari 2021 zal de rechtbank uitspraak doen over de zaak-Mawda, de tweejarige peuter die in mei 2018 door een agent werd neergeschoten op de E42, waar hij in een busje met migranten zat dat door de politie werd achtervolgd. Er werd een straf van één jaar voorwaardelijk opgelegd aan de agent, terwijl er tegen de chauffeur van het busje en de mensensmokkelaar respectievelijk tien en zeven jaar werd geëist.

Politiegeweld tegen ongedocumenteerden vindt vaker plaats in België. De advocaat van de ouders van Mawda, Selma Benkhelifa, komt al jaren op voor deze mensen. In 2013 stond ze onder andere uitgeprocedeerde asielzoekers uit Afghanistan bij die de Begijnhofkerk in Brussel bezet hielden – en daarbij ging ze ook zelf in hongerstaking.

We spraken haar over de hypocriete houding van België tegenover de migratiecrisis en politieproblemen, twee elementen die laten zien dat de zaak van Mawda van landsbelang is.

VICE: De chauffeur en de smokkelaar kregen tien en zeven jaar, en de politieagent die Mawda doodde slechts één jaar voorwaardelijk. Hoe kijkt u naar dit besluit?
Selma Benkhelifa: Ik denk dat dit het resultaat is van de huidige machtsverhoudingen, en niet gebaseerd is op wat rechtvaardig is. Wat als gerechtigheid wordt gezien verschilt per samenleving, en hangt af van de machtsverhoudingen op dat moment. 

In deze situatie zijn er twee belangrijke punten die een rol spelen: aan de ene kant politiegeweld dat onbestraft blijft, en daarnaast een heel gesloten migratiebeleid. Dat laatste zou zogenaamd heel gunstig zijn voor migranten die om een geldige reden hun land ontvluchten, maar daar klopt niks van, want het is onmogelijk voor ze om op legale wijze in België te komen. De enige manier waarop ze in België kunnen aankomen is door te vertrouwen op smokkelaars, waardoor ze gedwongen worden om een misdaad te begaan. Het is een fundamentele tegenstrijdigheid in het asielproces, en niemand doet er iets aan.

Dit zie je nu ook terug bij de zaak van Mawda. De aanklager roept op om streng op te treden tegen de vermeende smokkelaars, en toont zich juist vergevingsgezind tegenover de politieagent.

Waar komt die paradox vandaan? Is het pure nalatigheid of het resultaat van doelbewuste acties vanuit de overheid?
Het kan niet alleen door nalatigheid komen, want het wordt al jaren door ngo’s aangekaart. Dus zelfs als dat in het begin zo was, is dat nu zeker niet meer het geval. Iedereen is zich bewust van de vluchtelingenproblematiek, maar we blijven weigeren om ze op een legale manier hiernaartoe te laten komen. Dat probleem is groter dan België – het is een Europees probleem. Denk aan al die vluchtelingen die op zee sterven.

De agent die Mawda doodde zei dat hij niet wist dat er migranten in het busje zaten.
In het eerste proces-verbaal zei hij dat hij wist dat er migranten in het busje zaten, en er minstens één kind bij was, dat aan het raam werd getoond. Daarna beweerde hij weer dat hij dit niet wist. En dat is slechts één van de vele leugens. Eerste zeiden ze ook dat het kleine meisje niet aan een schotwond was gestorven. Het lijkt niet uit te maken dat een agent alles bij elkaar liegt. Ze hebben trouwens ook geprobeerd om te verbergen dat er überhaupt geschoten was. 

Voor alle duidelijkheid: in welk geval heeft de politie het recht om te schieten? 
Volgens artikel 38 van de wet op het politieambt mogen agenten schieten onder een paar voorwaarden: bij zelfverdediging, tegen gewapende personen of in de richting van voertuigen aan boord waarvan zich gewapende personen bevinden, en ter bescherming van personen of eigendommen die in gevaar zijn of onder de bescherming van de politie staan – en daar is dan een bevelschrift voor nodig. Als een man bijvoorbeeld zijn vrouw aan het wurgen is, mag de politieagent schieten om de vrouw te redden. Wat de politie doet, moet in verhouding zijn met de aanval. Je mag wel iemand redden, maar nooit iemand vermoorden omdat ze wegvluchten.

Bij Adil en Mehdi resulteerde het in een ontslag. 
De meeste zaken over politiegeweld gaan, als ze door de staat worden geseponeerd, naar het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Deze straffeloosheid vind je niet alleen in België; in Frankrijk bijvoorbeeld ook. Wat ons betreft – en alles hangt natuurlijk af van de uitspraak – is naar het Europees Hof voor de Rechten van de Mens gaan een van de mogelijke vervolgstappen. 

Wat is precies het probleem bij de Belgische politie?
De brutaliteit van bepaalde agenten, en daarnaast dat ze er makkelijk mee wegkomen als ze een misdaad begaan. Collega’s adviseren om te zeggen dat er sprake is van smaad, en het Openbaar Ministerie doet alsof het alle onzin gelooft die de politieagenten vertellen. Het Openbaar Ministerie legt zelfs verklaringen af aan de pers op basis van wat de politie heeft gezegd, zonder ook de versie van het slachtoffer te hebben gehoord. Wat de politie zegt wordt direct voor waar aangenomen. De meeste grote media nemen de verklaring van het Openbaar Ministerie vervolgens vaak letterlijk over, zonder er vragen bij te stellen. Vervolgens vraagt het Openbaar Ministerie om een ontslag.

Het is dus ook een logisch gevolg dat het politiegeweld verergert, want de agenten weten dat ze beschermd zijn. Dat geldt ook voor de agenten die niet uit zichzelf geweld plegen – ik denk dat de meeste van hen niet meteen al die intentie hebben, uitzonderingen daargelaten. Maar het is dit klimaat van straffeloosheid waarin het politiegeweld wordt gevoed. En dat hebben we eind december nogmaals gezien in Waterloo, toen een politiecontrole uit de hand liep en een vrouw in elkaar werd geslagen. Het parket van Waals-Brabant beweerde vervolgens dat haar gezin de politie juist had aangevallen.

In de zaak van Jozef Chovanec beschikte het Openbaar Ministerie al in het begin over beelden waarin een betrokken politievrouw een nazi-groet deed, maar pas toen de beelden bijna twee jaar later op sociale media verspreid werden kwamen er maatregelen. Dat is straffeloosheid. Ze doet een nazi-groet terwijl haar collega's iemand vermoorden, en de aanklager vindt het helemaal prima.

Soms worden er zware straffen opgelegd om een ‘grens aan te geven’. Is er een kans dat we dat ook eens bij de politie gaan zien?
Dat is überhaupt nooit de bedoeling natuurlijk, maar het gebeurt inderdaad wel. De aanklager bij het proces van Mawda had wel aangegeven het goede voorbeeld te willen geven. Ze zei: “Hoe durf je te praten over straffeloosheid? Je hoorde mijn aanklacht, hoe hard en streng ik was?” Ze zei wel dat de politieagent niet had mogen schieten, dat dat niet was toegestaan, maar eiste uiteindelijk één jaar voorwaardelijk. Als dat al zo moeilijk en ernstig was, wat had ze dan geëist als ze milder was geweest?

Toen de eisen van het Openbaar Ministerie voor de politieagent bekend werden, kreeg ik een berichtje van Alexis Deswaef, advocaat en voormalig voorzitter van van de Franstalige Liga voor de Mensenrechten. Hij stuurde dat de agent die in het Maximiliaanpark een Soedanees in elkaar had geslagen en vervolgens met pepperspray had gespoten, óók een jaar voorwaardelijk had gekregen. Al is dat natuurlijk wel wat anders dan iemand in het hoofd schieten.

Waarom heeft u zich eigenlijk gespecialiseerd in politiegeweld tegen ongedocumenteerden?
Tijdens mijn studie woonde ik in Schaarbeek, waar Johan Demol destijds politiecommissaris was. Hij staat bekend om zijn extreemrechtse ideeën, en politiegeweld was daar dagelijks aan de orde. Toen ik daar op de universiteit over sprak, kreeg ik de indruk dat de docenten van een andere planeet kwamen. Zij geloofden heel sterk in het systeem en wij niet, omdat alleen wij ondervonden dat het niet werkte. Ik ging me vervolgens al snel inzetten voor slachtoffers van politiegeweld en racisme. Vooral het geweld tegen ongedocumenteerden is veel erger geworden, omdat deze mensen nergens recht op hebben. Dus groeide dit uit tot mijn belangrijkste strijd.

Dus los van het politiegeweld en de migratiecrisis is er ook nog een probleem in het onderwijs? Dat daar een kloof met de werkelijkheid ontstaat?
Absoluut. De Vrije Universiteit Brussel, maar ook andere universiteiten leren je aan om jezelf niets aan te leren. Ze onderwijzen rechten alsof het een wetenschap is, op een manier die los van de realiteit staat. De wetgever wordt als een soort God beschouwd – terwijl de wetgever in werkelijkheid handelt vanuit een bepaalde machtsorde. Als die wetgever zelf extreemrechtse ideeën heeft, zijn de wetten ook anders. Daar moeten we tegen vechten.

Vind je het begrijpelijk dat veel mensen niet meer vertrouwen in de rechtsstaat, zelfs als het gaat om advocaten?
Ik geef mensen die dat vinden daar groot gelijk in. Wie nu vertrouwen in justitie zegt te hebben, heeft ze niet helemaal op een rijtje. Of is nogal wereldvreemd. De meeste advocaten zouden dat niet zomaar zeggen, want je wilt niet voor het proces tegen je cliënt zeggen dat je er helemaal geen vertrouwen in hebt. Maar ik vind dat je eerlijk moet zijn, je moet het gewoon zeggen. Dat betekent niet dat we alles gaan verliezen, maar dat we het machtsevenwicht moeten herstellen.

Hoe kunnen we dat evenwicht herstellen?
We moeten dit onderwerp onder de aandacht brengen, en zo de machtsverhoudingen in de publieke opinie veranderen. De rechter maakt ook deel uit van die publieke opinie, en daar trekt hij zich ook wat van aan. Maar zolang dit politiegeweld door weinig mensen wordt afgekeurd, blijft hij ook zulke beslissingen nemen.

En hoe zou je die publieke opinie concreet kunnen beïnvloeden?
Via de media, demonstraties en kunstprojecten. Wanneer kunstenaars een probleem aankaarten aan de hand van films, toneelstukken, boeken, gedichten of muziek, heeft dat invloed op hoe daar binnen de samenleving tegenaan wordt gekeken. Ook social media spelen een belangrijke rol, dat zagen we bij Black Lives Matter. De lijkschouwer van George Floyd had eerst gezegd dat hij aan een natuurlijke dood was gestorven, terwijl de beelden anders uitwezen. Floyd had de zoveelste kunnen zijn die ongestraft door de politie is vermoord, maar er is iets aan het veranderen.

Denkt u dat de nieuwe veiligheidswet in Frankrijk ook tot verandering kan leiden in België? Dat zoiets hier ook ingevoerd kan worden?
Zeker. Als Frankrijk niest, is België verkouden. En de politie is erg beïnvloedbaar.

Of we de politie nu mogen filmen of niet, het blijft verwarrend wat onze rechten precies zijn.
Het is erg ingewikkeld, want enerzijds heb je je rechten, maar anderzijds is er ook het gevaar van geweld. We mogen de politie gewoon filmen. We moeten wel hun gezichten vertroebelen omdat ze ambtenaren zijn, en ze niet willen dat de beelden op social media circuleren. En dat begrijp ik ook wel. Maar ook die vrouw in Waterloo had het recht om de politie te filmen, en toch werd ze in elkaar geslagen. Dus je moet jezelf ook beschermen. 

Ja, je mag filmen. Maar als je door groen rijdt, en je ziet dat een auto met 180 kilometer per uur door rood aan komt rijden, zou ik je niet aanraden om over te steken. Dat je volledig in je recht staat, is nog geen reden om een pijnlijke dood te sterven. Ik zeg tegen mijn kinderen ook dat ze best mogen filmen, maar daar beter mee kunnen stoppen als ze zien dat de politie daar boos van wordt.

Maar dan hebben we geen bewijs.
Nee, inderdaad.

En dan hebben we verloren.
Het is beter om je proces te verliezen, dan je eigen leven. 

Dat klinkt erg triest. En het is misschien ook wel wat de politie wil? 
Het is een groot probleem, en een grote uitdaging. Rechten zijn iets waar je voor moet vechten, het werd te lang als vanzelfsprekend beschouwd. Nu bewegen we toe naar iets veel ergers: een politiestaat. Daar moeten we ons tegen verzetten.

We bereiken een breekpunt, als ik je zo hoor.
Ik hoop het. Maar dat wil niet zeggen dat we er voordat het zover is niks tegen kunnen doen.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.