Legowelt en Anthony Fiumara hielpen mij het debuutalbum van Aphex Twin te omschrijven

Terwijl ik nog werd rondgereden in een kinderwagen met een speen in mijn mond, zat Richard James ergens in Cornwall in een kamertje muziek te maken. Tussen 1985 en 1992, van zijn veertiende tot zijn eenentwintigste, werkte hij aan de nummers die uiteindelijk in '92 gedoopt werden tot Selected Ambient Works 85-92. Aanstaande zondag is het precies vijfentwintig jaar geleden dat dit album uitkwam. De wereld is inmiddels onherkenbaar veranderd; MTV zond toen nog clips uit, muziek stond op platen en cd's, en de IRA deed nog volop bomaanslagen. Toch klinkt de muziek op deze plaat vandaag de dag nog steeds even fris en buitenaards als toen. Dat kan je moeilijk zeggen over bijvoorbeeld 2 Unlimited en Snap!, of andere elektronische muziek die in 1992 in de hitlijsten stond.

Ik weet nog goed dat ik voor het eerst een videoclip van Aphex Twin zag. Ik was acht jaar oud en ik keek haast religieus naar MTV. Er waren veel dingen in de wereld die ik niet begreep, maar de clip van On spande de kroon. Om te beginnen de muziek zelf: die klonk in mijn jeugdige oren als een aaneenschakeling van scheetjes, boertjes en rochels. Inmiddels weet ik dat dit snares en kickdrums zijn, wat wellicht iets zegt over mijn referentiekader destijds. De clip zelf is een soort koortsdroom in stopmotion, waarin dingen zich steeds herhalen. Ik vond het verschrikkelijk. Tergend zelfs, haast fysiek pijnlijk. Toen ik pak 'm beet tien jaar later de clip voor het eerst weer zag, op een dvd zag met clips van Warp, kwam ik er pas achter dat die nare herinnering kwam door Aphex Twin.

Ik ken Aphex Twin van zijn videoclips, die toen dus nog werden uitgezonden op tv. Windowlicker, Come To Daddy, Donkey Rhubarb (en veel later, maar niet minder afschuwelijk: Rubber Johnny). De beelden uit die clips (vooral Windowlicker) zitten ergens in het collectieve geheugen verstopt, als een eng grapje. Op mijn vijftiende kocht ik, vermoedelijk naar aanleiding van al die vreemde videoclips, het album Classics, een verzameling van twee EP's van Aphex Twin. Het klonk voor mij toen bijna als gabber, maar dan vetter. Soms agressief, soms manisch, altijd compleet van een andere wereld. Ik heb even gekeken, maar vond zo snel geen UFO-meldingen in Cornwall tussen '85 en '92.

Na Drukqs ben ik een beetje gestopt met het volgen van Richard D. James. Hij verdween ergens achterin mijn gedachten, naast de Highlander-films en Babar het olifantje. Tot ik een jaar of vijf geleden een interview had met Danny Wolfers (Legowelt) en hij op mijn vraag naar zijn lievelingsalbum antwoordde dat dat Selected Ambient Works 85-92 was. Ik had dat album (en het vervolg, Selected Ambient Works Volume II) altijd links laten liggen. Ambient, dat klonk als saai geneuzel, en daar hield ik vroeger niet van. Omdat ik de muzieksmaak van Wolfers vertrouw, gaf ik het album een kans. Mijn verbazing kon niet groter: dit was helemaal geen ambient, althans niet op de manier die ik verwachtte. Luisteren naar Selected Ambient Works 85-92 voelde als thuiskomen – als de liedjes op Classics waar ik van was gaan houden, maar dan beter. Warmer, vriendelijker, gekker, emotioneler. Sinds dat interview met Wolfers luister ik het album zeker een aantal keer per maand. Tijdens het werk, in de trein, op afters, en nu, terwijl ik dit stuk typ. Toch lukte het me niet om een taal te vinden die beschrijft waarom dit album zo bijzonder klinkt. Waarom het na 25 jaar nog steeds net zo vreemd klinkt als het toen moet hebben geklonken. Ik belde Danny Wolfers eens op, in de hoop dat hij het me kon vertellen.

"Ik kende Aphex Twin van MTV, dat was toen nog een toffe zender, en hij was daar vaak te zien. Er waren de hele tijd interviews met die gast over synthesizers, en dat maakte een grote indruk op me. Ik nam het op op videobanden en die ging ik dan met vrienden terugkijken. Ik kocht Selected Ambient Works 85-92 toen het uitkwam. Het was heel anders dan 'normale' housemuziek en techno. Veel kleurrijker qua melodieën. Minimalistisch, maar toch ook weer niet. De kleur van het album, hoe de geluiden klinken, de wolligheid van de productie, dat is van grote invloed geweest op mij. Het is mijn benchmark geworden voor goed geluid, en ik heb veel tijd gespendeerd om in de buurt te komen van dat album, qua noise van de tape en de reverbs. Ik weet ook nog dat ik het bijzonder vond dat hij die muziek maakte op zo'n jonge leeftijd. Je hoort dat ook op het album, het is heel speels en naïef qua melodieën. Het is impressionistisch, met veel kleuren, en het is ook slordig aan de randjes. Daarom is het zo mooi: het is imperfect, en dat klinkt goed op de hersens."

Als ik ergens aan het einde van het gesprek het album vergelijk met een pannenkoek met ijs (omdat de warme klanken van de drums en bas worden gemengd met kille, ijzige melodieën), besef ik dat ik nog steeds niet echt de juiste woorden heb gevonden om de muziek accuraat te beschrijven. De vergelijking van Wolfers met impressionisme lijkt me treffend, maar ik weet weinig over kunst, en kan niet veel meer dan knikken en oh ja zeggen.

Misschien moet ik hulp zoeken in een andere hoek. Hoewel Wolfers veel weet te vertellen, liggen zijn interesses misschien teveel bij de apparatuur die Aphex Twin gebruikt en de klanken die daaruit voortvloeien. Ik bedenk dat er ook klassieke componisten zijn die het werk van Aphex Twin bewonderen. Dat zullen mensen zijn met een analytische blik die mij op basis van keiharde feiten kunnen vertellen wat dit album zo bijzonder maakt. Ik bel met Anthony Fiumara, musicoloog en componist, die een zestal nummers van Aphex Twin heeft bewerkt voor akoestische en elektrische instrumenten, en ze vervolgens heeft opgevoerd met het inmiddels ter ziele Lunapark-ensemble. Hij vond het zonde dat de muziek van Richard James alleen bestaat als hij het uitvoert, of als je het streamt of op cd luistert: de muziek had volgens hem klassieke kwaliteiten, en zou niet misstaan in een concert met andere hedendaagse klassieke componisten. Ik vraag hem hoe het zit.

"Eigenlijk alle hokjes waar je muziek geneigd bent in te stoppen, daar past hij niet in. Dat vind ik al bijzonder. Wat ik goed vind aan hem, is dat hij er blijk van geeft dat hij heel goed om zich heen kijkt, en dat hij zich terugtrekt in zijn studio en dat allemaal meeneemt, als het ware opeet, en het komt eruit als Aphex Twin. Voorbeeld: de plaat Drukqs is een soort vervolg op de prepared piano van John Cage, en het is ook een vervolg op Erik Satie. Dat vind ik heel bijzonder. Hoe komt iemand daar zo op? In zijn ambient-werk, behalve dat het allemaal echt heel lollig gecomponeerde stukken zijn, hoor je ook dat-ie het zichzelf niet gemakkelijk maakt. Je merkt dat hij veel heeft gehoord en buiten de dance om heeft geluisterd."

"Als ik naar muziek luister, luister ik als een normale luisteraar. Ik probeer m'n analytische kant uit te zetten, anders word ik gek van mezelf. Maar op het moment dat ik mezelf afvraag: wat doet-ie hier, dan wil ik dat ook weten. Ik wil onder de motorkap kijken. Dan kom je erachter dat hij hele slimme dingen doet met ogenschijnlijk eenvoudige melodieën, en die over harmonieën legt die nét anders lopen dan je gewend bent. Die combinatie van die naïviteit, plus de vormen en die complexe harmonieën, dat maakt die muziek zo interessant, en dat maakt ook dat je naar die stukken kunt blijven luisteren. Selected Ambient Works 85-92 is een van de beste platen van de jaren negentig. Er zit een enorme diepgang in."

Wat Fiumara zegt, snijdt hout. Evenals wat Wolfers zegt. Jeugdige naïviteit, een brede muzikale ontwikkeling, impressionisme, Erik Satie, een Roland R-8 drumcomputer – stuk voor stuk dingen die je op het album hoort. Ik heb de woorden gevonden om te beschrijven waarom ik Selected Ambient Works 85-92 zo goed vind. Maar of dat de luisterervaring beter maakt? Ik weet het nog niet. Ik kom er in 2042 op terug, als het album vijftig jaar oud is. Ik ben dan 56, maar ik durf te wedden dat ik er dan nog af en toe naar luister, als mijn vrouw en kinderen een weekendje weg zijn. Misschien wel met een bakje truffels erbij.

Er rest mij nog een ding te zeggen: gefeliciteerd Aphex Twin, met de verjaardag van je mooie muziek. Nog vele jaren.