Klimaatangst is een blok aan het been van de klimaatbeweging

Klimaatangst is niet meer weg te denken uit ons leven. Maar ooit, in de jaren 2010, was het gewoon nog een van die vele angstgevoelens waarmee je af en toe overspoeld werd en waar je moeilijk de vinger op kon leggen. 

Een van de eerste keren dat ik het persoonlijk tegenkwam was in Paul Schraders film First Reformed uit 2017. Geobsedeerd door de dreigende milieudoem en lijdend aan een razende depressie raakt een van de hoofdpersonen betrokken bij een eco-terroristische groepering. Dan, in een plotseling moment van helderheid, realiseert hij zich de onvermijdelijkheid van de klimaatcatastrofe en zijn eigen onvermogen om hier iets aan te doen, en pleegt hij zelfmoord.

Zes jaar en zes zeer verontrustende IPCC-rapporten later is klimaatangst praktisch mainstream geworden. Iedereen vindt Just Stop Oil-activisten die soep naar schilderijen gooien belachelijk, maar we zijn ook allemaal vervuld met een gevoel van machteloosheid en we hebben gewoonweg geen idee wat we ermee moeten doen.

Hoewel dit soort protesten dramatisch is - sommigen noemen het zelfs "radicaal" - zijn ze volkomen ongevaarlijk. In het beste geval leiden ze tot valse verontwaardiging en een zelfgenoegzaam schouderklopje van de media; in het slechtste geval tot een totaal gebrek aan reactie van overheidsinstanties en gewone mensen.

En nee, nu probeer ik niet jonge activisten de les te lezen over moraal of hen te vragen hun exemplaren van het cultboek "How to Blow Up a Pipeline" te herlezen. Maar zoals auteur Andreas Malm het zelf zegt: "De beweging moet leren de normale gang van zaken te verstoren." Zeker, het blokkeren van raffinaderijen, het ontvoeren van bazen van de olie-industrie en het verbranden van SUV's is misschien wat minder 'welwillend', maar de zaken zouden inderdaad snel een andere wending nemen.

De Franse econoom en filosoof Frédéric Lordon gelooft dat onze terughoudendheid om beslissende maatregelen te nemen om de klimaatverandering aan te pakken verband houdt met de wijdverspreide klimaatangst.

“Klimaatangst is weer zo’n geweldige onzinterm die het mediasysteem gewend is om uit te kramen," zei hij tijdens een conferentie aan de Universiteit van Lausanne. "Je neemt een echt politiek probleem, haalt het door de mediamachine en je krijgt een psychosociaal concept dat volledig gespeend is van politiek. Het psychologiseren en depolitiseren van dingen zijn zeer typische kenmerken van het neoliberale discours."

Volgens Lordon is wat wij tegenwoordig klimaatangst noemen eerder een vorm van anxiety - de anticipatie van een vaag gevaar, een soort angst zonder object die ons niet in staat stelt om op een gearticuleerde manier te reageren. "Natuurlijk verwijst klimaatangst naar een probleem dat niet vaag is: De planeet staat in brand, we gaan hem verbranden, dat is allemaal vrij duidelijk," vervolgt hij. "Maar het is een probleem waarvan de oorzaak permanent in de mist blijft hangen. En als je een vitaal probleem hebt en je ziet de oorzaak ervan niet, dan wordt je psyche inderdaad op de proef gesteld."

Met andere woorden, onze collectieve psyche is er zo erg op gebrand om de ware oorzaak van de klimaatverandering - de neoliberale wereldstructuur - af te wenden, dat we ons totaal overweldigd voelen en niet in staat zijn tot wat we werkelijk nodig hebben om ons voort te stuwen: woede.

Onderzoek naar onze emotionele reacties op klimaatverandering en het effect daarvan op onze algemene geestelijke gezondheid staat nog in de kinderschoenen. Maar een studie uit Australië uit 2021 onderzocht hoe de “klimaatemoties" van mensen - klimaatdepressie, klimaatangst en klimaatwoede - hen beïnvloedden en hun neiging om actie te ondernemen.

Hoewel alle drie de emotionele toestanden een negatieve invloed hadden op het welzijn van de deelnemers, "voorspelde klimaatangst uiteindelijk minder depressie, angst en stress", schreven de onderzoekers. Zij vonden ook dat klimaatwoede "op unieke wijze samenhing met een grotere betrokkenheid bij zowel persoonlijk als collectief pro-klimaat gedrag" en omgekeerd dat klimaatangstige mensen allerlei acties vermeden.

Kortom, kniezen helpt niet echt, terwijl tranen drogen, van de bank komen en eventueel de handen uit de mouwen steken effectiever en zelfs gezonder is. Dit is natuurlijk een waarheid als een koe, maar wel het herhalen waard: Of je klimaatangst nu beschouwt als media-kletspraat of als een echte pathologie, we zouden het er allemaal over eens moeten zijn dat het een overgangsfase is die overwonnen moet worden.

We zitten in een impasse: We worden geconfronteerd met een existentiële bedreiging, maar we hebben moeite om iemand in het bijzonder aan te wijzen of om acties te ondernemen die de machtsdynamiek van onze samenleving daadwerkelijk zouden verstoren. We houden ons te veel bezig met het beschermen van de winnaars van het neoliberalisme en geven hen het voordeel van de twijfel. We beoordelen initiatieven als het aan de grond houden van vliegtuigen of het fysiek tegenhouden van de aanleg van pijpleidingen als buitensporig, radicaal, op de een of andere manier buitenproportioneel.

En toch weten we ook dat het kapitalisme fundamenteel onverenigbaar is met de eindigheid van de aardse hulpbronnen. We weten ook dat de mensen, instellingen en landen die het meest profiteren van ons wereldsysteem niet echt van plan zijn de status quo te doorbreken.

Voor mij vatte de Franse landbouwkundige Pablo Servigne de enige echte weg voorwaarts het best samen. "Ja, de situatie is beangstigend. Maar stel dat het gebouw in brand staat, de brandweer komt. Ze breken de ramen, ze breken de deuren. We gaan niet zeggen dat ze moeten kalmeren, dat we hoop en optimisme nodig hebben en dat ze ons bang maken. We komen van onze luie reet en redden onze levens."

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op VICE France.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.