De kleurrijkste begraafplaats van Europa ligt in Roemenië

Op een stille zondagochtend zit ik in de auto naar Săpânța, een Roemeens dorpje vlak bij de grens met Oekraïne. Săpânța staat bekend om zijn levendige begraafplaats, die ook wel het ‘vrolijke kerkhof’ wordt genoemd. Het staat vol met gekleurde houten kruisen en poëtische grafschriften voor de overledenen. Aan de rand van de weg staat een auto van de grenspolitie, wat me eraan herinnert dat je hier op twee manieren je geld kunt verdienen: kruisen verven en sigaretten smokkelen.

Het kerkhof staat symbool voor de unieke manier waarop mensen in Săpânța met rouw omgaan. Hier, in het noorden van Roemenië, gaan dood en vreugde hand in hand met elkaar, en staan begrafenissen bol van kleur, poëzie en dans. Om hier meer over te weten te komen, bezocht ik de begrafenis van een man die onlangs op zijn negentiende was gestorven.

In de ochtend verzamelen de dorpsbewoners zich bij de familie van de overledene, allemaal in traditionele zwarte begrafeniskleding. De muren zijn versierd met carpets en oude borden, en de bijna honderd aanwezigen proberen zich te verzamelen rond de open kist. Er wordt een vlag voor hem genaaid, wat gebruikelijk is bij mannen die sterven voordat ze trouwen. Daarna wordt er een traditionele volksdans ingezet, zonder muziek.

Ik vertrek naar de begraafplaats, waar de kist een paar uur later naartoe wordt gebracht. Er staan wat toeristen naar de gekleurde kruisen te kijken, en twee mannen roken een sigaretje terwijl ze emmers water uit een vers gegraven gat in de grond halen. Het zijn de doodgravers. Ze heten toevallig allebei Viorel. Later zou ik in het dorpscafé horen dat het tussen de 600 en 1000 euro kost om hier begraven te worden. Een dure grap, als je bedenkt dat het gemiddelde maandsalaris in Roemenië 625 euro bedraagt.

Iedereen die hier begraven wil worden, moet een traditioneel kruis hebben dat gemaakt is door een lokale vakman. De meeste kruisen die er nu staan zijn gemaakt door de aanstichter van deze traditie: Stan Ioan Pătraș, een excentrieke houtbeeldhouwer die in 1908 in het dorp werd geboren.

Pătraș maakte elk kruis van een specifiek soort eikenhout, verfde het blauw en versierde het met patronen en poëtische teksten over het leven van de overledene. Het blauw is zo bekend geworden dat het in Roemenië ook wel bekendstaat als ‘Săpânța-blauw’.

Toen Pătraș in 1977 overleed, liet hij zijn huis na aan een veelbelovende protégée, Dumitru Pop-Tincu. Pop, die me de werkplaats graag wil laten zien, vertelt dat hij ze nog steeds op exact dezelfde manier maakt.

In al die jaren zijn veel bekende Roemenen bij hem langs geweest, van de communistische dictator Nicolae Ceaușescu tot ambassadeurs en popsterren. Iedereen is benieuwd naar het verhaal achter deze kruisen. Als ik dat aan Pop vraag, moet hij daar een beetje om grinniken. “Die vraag kreeg Stan Pătraș ook vaak van journalisten. Hij haalde dan altijd zijn schouders op en zei dat hij er gewoon zin in had om ze te maken.”

Nu is Pop degene die de tekst op de grafstenen schrijft, waar een grondig onderzoek naar het leven van de overledene aan voorafgaat. Hij gebruikt alleen traditionele gereedschappen zoals een beitel, hamer en schaafmachine. Het zou allemaal een stuk makkelijker gaan met een kettingzaag, maar dat gaat volgens hem ten koste van de charme.

Hij vertelt over het kruis van de jongeman die vandaag begraven wordt. “In de tekst wil ik laten doorklinken hoe grappig en aardig hij was, maar ook het gegeven dat hij is overleden aan de drank.”

In 2008 vroeg Pop patent aan voor het Săpânța-kruis, met zijn specifieke patronen en blauwe kleur. Hij wilde dat iedereen die het kruis in dezelfde stijl zou maken – ook voormalige leerlingen van Pătraș – zijn toestemming zou moeten vragen. Daar waren de andere ambachtslieden niet zo van gediend, waarop ze hem aanklaagden. Ze wonnen de zaak, en bleven kruisen maken volgens hun eigen methoden.

Tegenwoordig lijken de kruisen desondanks erg veel op elkaar: als ze niet gesigneerd waren zou alleen een expert kunnen vertellen wie welke geverfd heeft. Van de 1327 kruisen is bijna de helft gemaakt door Pătraș, en de rest door zijn leerlingen. Pop houdt zich momenteel bezig met de volgende generatie ambachtslieden. Maar hij wil wel dat er nu één duidelijke opvolger komt, “zodat er geen ruzies meer ontstaan”.

Die ruzies gingen niet zozeer om het werk zelf, maar om geld. Een kruis kost tussen de 300 en 900 euro, wat een fiks bedrag is in een dorp waarin mensen vooral hun brood verdienen door souvenirs aan toeristen te verkopen. Pop zegt dat de lokale priester Grigore Luțai het kerkhof momenteel nogal uitbuit: hij verkoopt toegangskaartjes en zamelt zo geld in voor zijn parochie. Wat best een flinke som is, als je bedenkt dat het dorp alleen al in de afgelopen zomer werd bezocht door zo’n tienduizend toeristen.

“Of er ook zoveel toeristen naar het kerkhof zouden komen als onze kruisen er niet waren geweest?” zegt Pop. “Natuurlijk niet. Het zou gewoon een doodnormaal kerkhof zijn. Nu ben ik met de priester aan het procederen over de rechten van de begraafplaats.”

Ik neem een sluiproute vanaf Pops huis, via een roestige poort aan de achterkant van de begraafplaats. De uitvaart is al bezig, en de bezwete doodgravers kijken in het gat dat ze hebben gegraven. Oudere vrouwen komen samen in groepjes en klimmen op grafstenen om de overledene van zo dichtbij mogelijk te kunnen zien. Eerwaarde Luțai leidt de dienst, en geeft de laatste instructies wanneer de kist in de grond wordt neergelaten.

Bij de bijeenkomst na afloop zie ik de priester alleen staan, wat me een mooie gelegenheid lijkt om hem wat vragen te stellen. Eerwaarde Luțai vertelt vriendelijk en opgewekt over de Vrije Daciërs, onze voorouders, en hoe ze de dood tegemoet traden met een lach op hun gezicht. Ook zegt hij trots dat hij de oprichter is van het Săpânța-Peri-klooster, de grootste houten kerk van Europa. Wat hij er alleen niet bij vertelt is dat hij dat samen had gedaan met Dan Adamescu, een invloedrijke zakenman en mediamagnaat die in 2016 veroordeeld werd voor omkoping. 

De priester wil verder niet ingaan op de rechtszaken die rondom de begraafplaats zijn gespannen, maar geeft wel aan dat hij alle ambachtslieden met elkaar wil verzoenen en het algemeen belang voorop stelt. Hij verzekert me ervan dat het geld van de toegangskaartjes wordt besteed aan reparaties en onderhoud, wat nogal wordt tegengesproken door de kapotte poort en de betreurenswaardige staat van het hekwerk.

Een paar dagen later belt eerwaarde Luțai me op omdat hij een verrassing voor me heeft: een paar liter “goede brandewijn”. En dat niet alleen. “Ik heb een meisje voor je, ze is 27 jaar oud. Ze zat tijdens de begrafenis naar je te kijken. Ik kan je wel aan haar voorstellen. Als je een mooi verhaal over ons schrijft zul je daar veel profijt van hebben.”

Voor de duizenden toeristen die elk jaar langskomen om de kruisen te bekijken en souvenirs te kopen, is het kerkhof een onalledaagse plek. Voor de ambachtslieden die de kruisen maken is het een constante juridische strijd. Maar voor de oudere dorpsbewoners is het niets meer dan het kerkhof van het dorp, waar hun geliefden begraven liggen.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk bij VICE Roemenië.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram