FYI.

This story is over 5 years old.

Muziek

We doken in de wereld van de gebarentaal bij concerten en op festivals

In Amerika zie je steeds vaker een tolk op het podium verschijnen. Hoe bereiden zij zich voor op een concert?

Screenshot via YouTube

Onder de duizenden fans bij het optreden van Of Monsters and Men op het Amerikaanse Firefly Festival, waren een aantal mensen vooral gefocust op de dunne, blonde man in een hoekje vooraan op het podium. Hij vertaalde de tekst van het lied naar gebarentaal voor dove mensen in het publiek. De zin ‘’We crawl, we crawl on the ground’’ uit het nummer Six Weeks vertolkte hij met een haast grommende gezichtsuitdrukking en langzame, wanhopige klauwgebaren.

Advertentie

In Amerika zijn doventolken een steeds vaker voorkomend fenomeen bij het toegankelijk maken van grote festivals en concerten voor mensen met gehoorproblemen. Door het inzetten van deze tolken krijgen dove en slechthorende festivalbezoekers een veel completere beleving voor hun geld. “Het is het equivalent van het aanbieden van rolstoelhellingen,” zegt Donnie Gibbons. Hij was al eens tolk bij shows van Phish en The Grateful Dead en ziet zijn rol als een essentiële basisvoorziening. Maar waar een rolstoelhelling simpel geplaatst kan worden, heeft een tolk maanden voorbereiding en planning nodig om het publiek te kunnen geven wat ze verwachten. Geen twee slechthorenden zijn hetzelfde.

De dove concertgangers die ik sprak moeten voortdurend uitleggen (ook aan mij) dat ze wel degelijk genieten van muziek, en dat ze het ook kunnen horen – althans, gedeeltelijk. De gradaties in gehoorproblemen variëren enorm onder doven, en dankzij de technische vooruitgang op het gebied van gehoorapparaten wordt het steeds zeldzamer dat iemand helemaal niets kan horen, zeker tijdens liveconcerten, waar de speakers de honderd decibel passeren.

Neem bijvoorbeeld Bill Boyland, een koerier uit Albany in New York. Hij is doof geboren, maar al zijn leven lang fan van muziek. Hij groeide op met een hekel aan countrymuziek, het genre dat zijn ouders draaiden, maar zodra zijn zus niet thuis was gebruikte hij haar platenspeler om te luisteren naar Aerosmith en Van Halen. Hij geniet van de drums, gitaren en vocalen, maar heeft moeite met het verstaan van de songteksten.

Advertentie

“Wanneer ik platen kocht van mijn favoriete bands, was het voor mij het mooiste als de songteksten erbij zaten”, vertelt hij in een videogesprek met behulp van een tolk. ‘’Dan luisterde ik keer op keer naar de nummers terwijl ik de songteksten las. Puur om de muziek te leren kennen en duidelijk te krijgen wat ze precies zeggen.”

Donnie Gibbons aan het werk tijdens een show van The Grateful Dead

Bij shows waar flink gerockt wordt, hebben zelfs bezoekers zonder gehoorproblemen moeite de teksten te ontcijferen. Voor hen zijn de tolken handig als liplezen geen soelaas biedt. Anderen kunnen misschien alleen de bas horen en de trillingen voelen. Het zien van de woorden en het begrijpen van de tekst voegt voor hen een hele nieuwe dimensie toe aan hun concertervaring.

Sinds 1990 is in de Verenigde Staten de Americans with Disabillities-wet van kracht. Sindsdien zijn concertzalen en organisaties verplicht om een tolk te regelen als daar om wordt gevraagd. Zo heeft Boyland in de afgelopen twee jaar voor vijf shows een tolk aangevraagd bij het bedrijf Live Nation.

Er zijn bepaalde organisaties gespecialiseerd in het leveren van een doventolk bij evenementen, maar het komt vaker voor dat organisaties via mond-tot-mondreclame in contact met een tolk. Het is ook mogelijk als bezoeker om je voorkeur voor een tolk door te geven. Dat is ook hoe Gibbons de vaste tolk van Phish en The Dead werd. Daarbij helpt het dat hij al een grote fan was van de bands voor hij dit werk ging doen. “Ik probeer me zoveel mogelijk te beperken tot de bands die ik zelf ken en leuk vind. Dat maakt mijn werk makkelijker en de ervaring mooier.”

Advertentie

Doventolk Holly Maniatty aan het werk tijdens een concert van Wu-Tang Clan op Bonnaroo

Als Gibbons bepaalde bands niet ziet zitten, probeert hij via zijn netwerk vervanging te regelen. Zo koppelde hij in het verleden zijn collega-tolk Kelly Sosebee aan shows van Slayer, Slipknot en Lamb of God. Metal dus, waar Gibbons zelf niet zoveel mee heeft. Ook Sosebee vindt dat liefde voor de muziek een voorwaarde is om een concert goed te kunnen vertolken. ‘’Van pop en rap ben ik bijvoorbeeld geen fan. Dan weet ik dat een andere tolk beter geschikt is.’’

Fan of niet, een grondige voorbereiding blijft essentieel. De muziek gaat op repeat totdat de vertolker de nummers net zo goed kent als de band zelf. Vaak gaan er weken, zelfs maanden aan voorbereiding aan vooraf. Gibbons vertelt dat hij zich pas comfortabel voelt als hij na drie noten of minder een nummer kan herkennen. Een setlist helpt. Sommige bands sturen ruim van te voren hun setlist naar de organisatie op. Als dat niet gebeurt, is er altijd nog het internet. Sosebee kijkt vaak op setlist.fm waar mensen setlists plaatsen. Ze vertelt dat wanneer een band al een tijdje op tour is, je via die site een goede indruk krijgt van de nummers die ze spelen. Gibbons werkt op dezelfde manier, al is het knap lastig wanneer je met een band als The Grateful Dead hebt te maken. Zij spelen vrijwel nooit identieke shows.

Wanneer een tolk alle teksten uit zijn of haar hoofd kent, moet worden besloten of de woorden of een interpretatie ervan worden uitgebeeld. Of een mix van beide, dat is ook een optie. Gebarentaal is een taal met zijn eigen grammatica, regels en symbolen, waaronder gezichtsuitdrukkingen en het gebruik van ruimte om betekenis, emoties en relaties mee uit te drukken. Gebarentaal gaat meer over het overbrengen van een idee, een interpretatie, dan een exacte vertaling. Dat is wel mogelijk, door het gebruik van vingers om te spellen en andere tekens, maar het is niet hetzelfde. Afhankelijk van het publiek kiest de tolk voor het een of het ander, of een combinatie. Gibbons en Sosebee vragen vaak welke voorkeur de mensen hebben die om een tolk vragen. Sosebee: “En ik vraag naar hun favoriete bands, en als ze op een festival zijn waar ze het meest naar uit kijken. Dat geeft een focus, qua energie.”

Advertentie

Een fan zoals Boyland, die met een gehoorapparaat de muziek redelijk kan horen, heeft een tolk nodig die het tempo goed bijhoudt en de woorden die hij mist aanvult. Anderen horen misschien de bas weer goed, of ervaren de muziek via de trillingen in de grond of via de ballonnen die ze vasthouden. Hun voorkeur gaat misschien wel uit naar een tolk die de emotie en de boodschap van een nummer goed laat zien. Voor die fans is de tekst en het tempo minder belangrijk.

Vaak werkt een mix van de twee het best. Gibbons zegt dat hij bijvoorbeeld bij de vertolking van Satisfaction van de Rolling Stones geneigd zou zijn de worden “I can’t get no” precies op de maat te vertolken, zodat kijkers mee kunnen gebaren of zingen en het ritme kunnen ervaren. Tijdens het couplet zou hij daarentegen waarschijnlijk het concept van “I’m driving in my car” vertolken in plaats van de exacte woorden.

Bij sommige nummers is het minder simpel.

Unfit for Human Consumption van Carcass was een uitdaging voor metalfanaat Sosebee. Het nummer begint met deze tekst: “Seductive lymphandetitis / Delectable septic metritis / Tempting glanders jaundice / For human consumption unfit.” In de rest van het nummer komen woorden voor die net zo lang en gruwelijk zijn. De meeste luisteraars zouden mee kunnen headbangen met het gegrom en de snelle akkoorden zonder teveel na te denken over de woorden. Sosebee moet zich meer focussen op het algemene gevoel van het nummer in plaats van de woorden. “Ik denk dat het de bedoeling van de band is om je misselijk te maken”, zegt ze. “Het is een mix van seksualiteit en medische termen. Het nummer beschrijft ook rottende lichaamsdelen.”

Advertentie

Ze zocht de woorden op die ze niet kende, om te kijken of er ziektes tussen zaten die makkelijk te vertolken waren. “Sommige dingen waren heel beeldend, bijvoorbeeld een etterende wond,” zegt ze. “Dat is iets wat ik heel duidelijk kan maken met gebarentaal.” Sosebee zou de complexere medische woorden ook kunnen vertolken, maar dat zou haar uit haar ritme halen zonder nou duidelijk uit te leggen wat het betekent. Het zou de kijker duidelijk worden welke woorden worden gezongen, maar niet wat ermee wordt bedoeld. “Je weet niet wat melanosis is, maar als luisteraar herken je het woord als een medische term, omdat het zo klinkt”, zegt Sosebee. “Van deze tekst krijg je heel sterk een bepaald gevoel.” Daarom probeerde ze ervoor te zorgen dat het gevoel goed over kwam. Ze maakte gebruik van haar hele lichaam en gezichtsuitdrukkingen zodat ze de walging van dingen als “diner van rottende ingewanden” en “aromatische mastitis” goed kon laten zien. De dove bezoeker die aan het kijken is zal denken: oh, dit is nogal ranzig. Oftewel, missie geslaagd.

Zodra de vertolking rond is, is het alsof je een dans aan het oefenen bent. “Je oefent door en door tot het een soort tweede natuur wordt,” zegt Sosebee.

Tijdens een show werken tolken vaak in een team zodat ze pauzes kunnen nemen en zodat de tolk die een nummer het beste kent ook degene is die dat nummer kan doen.

De beste opstelling voor een tolk is vooraan op het podium met een verlichte muziekstandaard voor de aantekeningen en een iPad, en een lamp dat op ze is gericht zodat het publiek ze goed kan zien. Als het echt goed geregeld is, krijgen ze ook nog een plek om een koptelefoon in te pluggen zodat ze de zanger kunnen horen. Zonder koptelefoon wordt het lastig, want meestal staan ze recht voor, of net naast een van de speakertorens.

Advertentie

Als Gibbons iets onverwachts meemaakt tijdens een optreden, vraagt hij aan de superfans – zo noemt hij de dove mensen in het publiek die nog beter zijn in het herkennen van nummers – welk nummer er speelt. Dan kan hij de tekst tevoorschijn halen en het beste van zijn improvisatie te maken.

Boyland zegt dat de beste tolken die hij heeft gezien efficiëntie, energie en emotie gebruiken in hun vertolking. Hij herinnert zich een ervaren tolk bij een recente show van Disturbed. “Een van mijn favoriete nummers is Sound of Silence, en de tolk vertaalde dat nummer zo prachtig en ontzettend soepel. Het was bijna kunst.”

Als tolken echt goed bezig zijn, dan valt dat ook het publiek op dat prima kan horen. Zo gingen al meerdere video’s viral waarin je Amber Galloway Gallego aan het werk ziet. Mensen vinden het een feestje om te kijken naar hoe een vrouw met roze kuif op een agressieve manier Kendricks tekst “Pussy and Patron make you feel alright” uitbeeldt.

Amber Galloway Gallego tijdens Kendrick Lamar

Maar gebarentaal is niks nieuws, aldus Sosebee. Het is een taal net als alle andere, met de toevoeging van een soort showtje bij het vertalen van muziek. Ze snapt dat een tolk grappig is om naar te kijken bij concerten, maar ze hoopt dat mensen onthouden dat ze daar zijn voor een kleine groep. “Soms is de aandacht die het krijgt oppervlakkig, zoals: ‘Oh dat ziet er gaaf uit’ of ‘kijk naar die gekke bekken die ze trekken,’” zegt Sosebee. “Als iets je aandacht trekt is het misschien wel de moeite waard om er meer over uit te zoeken.”

Boyland, die van plan is om later dit jaar naar een Blink-182 optreden met tolk te gaan, maakt zich niet druk over wie er naar de tolk kijkt, zolang hij er zelf maar van kan genieten. “De tolken doen gewoon hun werk,” zegt hij. “Ze volgen de woorden. Het maakt niet uit of ze schelden of niet. Als mensen denken dat dat gaaf is, prima. Dat is aan hen.”