Hoe queer mensen gewist worden uit het openbare en online leven in Rusland

De Russische Olga (26) is chemisch ingenieur en trans vrouw. Ze is eind november gevlucht naar Nederland, en verblijft nu in het asielzoekerscentrum in Ter Apel. “Ik had geen andere keus,” vertelt ze. “Het vonnis heeft de weg vrijgemaakt voor nog meer geweld, en nu niet alleen vanuit de samenleving, maar ook vanuit de overheid zelf.” 

Eind november besliste het hooggerechtshof in Rusland dat de ‘internationale lhbti-beweging’ een ‘extremistische beweging’ is, net als Al-Qaida, IS en Navalny’s anti-corruptie organisatie. De rechtszaak werd achter gesloten deuren gehouden, en erg concreet is het vonnis niet, waardoor de politie de betekenis ervan vrij kan interpreteren. Het gevolg: queer mensen zijn vogelvrij verklaard. Een dag na het besluit werden invallen gedaan door de politie in queer clubs, bars en sauna’s in Moskou en St. Petersburg. Paspoorten en identiteitsbewijzen werden gefotografeerd. De oudste gayclub van St. Petersburg sloot uit voorzorg haar deuren. Afgelopen week viel de politie een feestje binnen in Moskou waarbij de feestneuzen plezier maakten en soms halfnaakt rondliepen. Zelfs dat werd gezien als ‘lhbt-propaganda’. 

Als je ‘deelneemt aan lhbti-activiteiten’, wat zoveel betekent als: als je ervan wordt verdacht niet cisgender of hetero te zijn, of als je je uitspreekt voor queer rechten, kan je strafrechtelijk worden vervolgd en twee tot zes jaar gevangenisstraf krijgen. Veel lhbti'ers proberen Rusland te verlaten, maar dat is niet makkelijk door de internationale sancties vanwege de oorlog in Oekraïne. Landen zoals de Verenigde Arabische Emiraten, Turkije en Georgië, waar Russen in theorie nog wel naartoe zouden kunnen, zijn voor lhbti'ers bovendien niet veilig. De internationale belangenorganisatie ILGA heeft Europese landen verzocht om maatregelen te nemen voor opvang en bescherming van deze groep, maar vooralsnog heeft geen enkel land daarover concrete toezeggingen gedaan. 

“Alle vormen van bescherming waar je als burger recht op hebt is door dit vonnis weg,” vertelt Olga. “Je wordt gezien als crimineel, dus wanneer je te maken hebt met geweld kan je de politie wel bellen, maar is de kans groot dat je zelf wordt gearresteerd.”

De overheid lijkt actief op zoek te zijn naar queer personen. “Op Telegram werd via een transgenderzorgcentrum gedeeld dat veiligheidsdiensten toegang hebben tot medische gegevens van mensen die in transitie zijn geweest,” vertelt Olga. Transgenderzorg is sinds de zomer verboden. Ook voor homofobe mensen en organisaties is het vonnis een vrijbrief gebleken om de haatcampagne nog ‘ns extra op te voeren. Olga laat zien dat een anti-lhbti-organisatie een lijst heeft vrijgegeven met namen van gevluchte queer activisten en journalisten. De organisatie eist dat ze terugkeren naar Rusland, anders organiseren ze een ‘dweilactie’ – ze dreigen deze activisten en journalisten te vermoorden in het land waar ze verblijven. 

De uitspraak van het Russische hooggerechtshof komt niet uit de lucht vallen. Het Kremlin is al ruim een decennium stapje voor stapje bezig met het uitgummen van alles dat met lhbti’ers te maken heeft uit de samenleving. Maria Kozlovskaya, een lesbische vrouw, voormalig mensenrechtenadvocaat in Rusland en nu werkzaam voor het COC, vluchtte zeven jaar geleden uit Rusland. “In Rusland is geen onafhankelijke rechtspraak,” legt Maria uit. “Het is onderdeel van het regime, dit was een politiek besluit om mensen bang te maken, om lhbti-organisaties monddood te maken, om mensen terug in de kast te duwen, te laten immigreren, of op te sluiten.”

Vanaf 2013 ging het behoorlijk bergafwaarts, vertelt ze. “Het ‘promoten’ van lhbti bij minderjarigen werd toen verboden en strafbaar gesteld,” vertelt Maria. “Dat betekent: als je informatie over queer-zijn deelt met minderjarigen, in welke vorm dan ook, kan je worden vervolgd.” In 2020 wordt het homohuwelijk verboden, en in 2022 wordt de propagandawet uitgebreid naar volwassenen. Datingwebsites worden verbannen en gecensureerd, net als de representatie van lhbti-relaties op streaming-platforms, social media, boeken, muziek, posters, billboards en films. 

Ander voorbeeld van hoe het Kremlin queer mensen steeds meer rechten ontzegt: afgelopen mei lieten de Russische autoriteiten de bekende trans-activist Jan Dvorkin weten dat ze zijn ouderlijk gezag over zijn kind zouden stoppen. Die mededeling kwam nadat een vrouw een klacht over hem indiende. Hij zou, omdat hij transgender en homoseksueel is, niet goed voor zijn kind kunnen zorgen. Dvorkin kon er uiteindelijk voor zorgen dat het kind werd opgevangen door een familie in Rusland, voordat hij het land ontvluchtte.

Ook binnen de samenleving werken de maatregelen door. Uit recent onderzoek blijkt dat het aantal haatmisdrijven tegen queer mensen in Rusland, zoals geweld op straat, de afgelopen tien jaar is verdrievoudigd: meer dan 1000 gevallen, die 356 mensen fataal werden. Een onafhankelijke poll liet zien dat de anti-lhbti-campagne van het Kremlin hartstikke veel invloed heeft op hoe mensen over lhbit’ers denken: het percentage mensen die bang zijn voor gays, of van ze walgen, steeg binnen tien jaar van 26 procent tot bijna 40 procent. 

Maria: “Uit zelfbescherming verwijderen mensen hun blogs en informatie over zichzelf op hun sociale netwerken. Ik hoor ook van lhbti-families die niet kunnen vluchten omdat Nederland nauwelijks humanitaire visa’s uitgeeft, of niet durven vluchten omdat ze verhalen horen van geringe bescherming van lhbti’ers en zelfmoorden in azc’s, dus leren ze hun kinderen te liegen over hun thuissituatie.”  

Die verhalen kent historicus en sociaalwetenschapper Salim, die verblijft in het asielzoekerscentrum in Echt, maar al te goed. Hij vluchtte veertien maanden geleden uit Rusland, en wacht nog altijd op een verblijfsvergunning. “Ik ben gevlucht vanwege het gepest, de vernederingen, de vrienden die ik ben verloren, de geheimhouding, het dreigende politiegeweld. Ik kon geen werk krijgen vanwege mijn geaardheid. De doorslaggevende factor was de uitbreiding van de propagandawet, vorig jaar. Vanaf toen werd uit de kast komen strafbaar.”  

Hij deelde in het azc een kamer met een jongen, ook lhbti-vluchteling uit Rusland, op wie hij hopeloos verliefd werd. Die jongen, Mikhail, maakte begin december een einde aan zijn leven. “Elke dag zie ik het bed waarop hij sliep, de stoel waarop hij zat, ik loop door het bos waarin we wandelingen maakten, ik brouw de kamillethee die we afgelopen zomer samen hebben verzameld. Ik voel me leeg. Het is heel erg moeilijk.” 

Op 12 december besluit Salim met behulp van hulporganisatie LGBT-Asylum Support te demonstreren voor de Russische ambassade, om aandacht te vragen voor de situatie in Rusland. Een belangrijke dag, want het was precies 30 jaar geleden dat Rusland haar grondwet invoerde, waarin staat dat mensen met een bepaalde seksuele voorkeur beschermd worden. Het was de eerste keer dat hij demonstreerde. “Dat was spannend en tegelijkertijd bevrijdend. De politie kwam langs, maar wees ons er eigenlijk alleen maar op dat we wat verder uit elkaar moesten gaan staan. Dat vond ik ongelooflijk. In Rusland word je al opgepakt als je alleen maar met een bord rondloopt.” 

Volgens critici, zoals medische professionals, rechters en lhbti-activisten, heeft het anti-lhbti-beleid alles te maken met zondebokdenken. Het is een manier, zeggen zij, om af te leiden van de oorlog en de economische instabiliteit van het land. Daar is Olga het mee eens. “De kwaliteit van leven gaat in Rusland in rap tempo omlaag, er is veel chaos in het land, en een manier om zijn electoraat te verenigen is om een gezamenlijke vijand te creëren. Poetin zegt in principe: het gaat niet slecht door mijn beleid, het gaat slecht door bedreigingen en vijanden van buitenaf. Daarmee bedoelt hij het Westen als bedreiging en lhbti’ers, wat hij ziet als een Westers product, als de vijand. Het is dezelfde tactiek als de nazi’s gebruikten.” 

Maria voegt toe: “Lhbti-organisaties zijn georganiseerd, luid, er zijn veel connecties met de buitenwereld, de Verenigde Naties, mensenrechtenorganisaties, organisaties die kritisch zijn op Russisch beleid. Daar zit een bepaalde dreiging in die Poetin de kop in wil drukken. Hij wil bovendien zijn eigen ideologie doorvoeren, traditionele denkbeelden over de heteronormatieve familie. In maart zijn er weer nieuwe landelijke verkiezingen. Lhbti’ers ziet hij als iets dat niet hoort bij Rusland.” 

Rusland is niet het enige land dat de mensenrechten van queer mensen verder wil beteugelen. Wereldwijd, maar ook binnen de Europese Unie, zien we conservatieve, radicaalrechtse geluiden groeien, en daarmee ook de anti-lhbti-retoriek. Lhbti-geweld is in veel landen toegenomen, en wetgeving wordt restrictiever.  In Argentinië heeft de splinternieuwe president Milei meteen een streep gezet door het ministerie dat zich bezighield met vrouwenrechten, gender en diversiteit. De onlangs herkozen Turkse president Erdogan is bezig met een grondwetswijziging om het homohuwelijk te verbieden. Hij ziet lhbti’ers als ‘gif’, ‘pervers’, en ‘vijanden van de staat’. In Italië heeft Meloni er dit jaar nog voor gezorgd dat lhbti-koppels hun kind niet meer allebei wettelijk kunnen laten erkennen. Ook komt er een strengere wet voor draagmoederschap, zodat het moeilijker wordt voor queer koppels kinderen te krijgen. Hongarije heeft recent een wet ingevoerd waardoor mensen anoniem melding kunnen doen van lhbti-koppels die kinderen grootbrengen. Als conservatieve kers op de taart is Trump, ondanks de rechtszaken die aan z’n broek hangen, volop in de race om opnieuw presidentskandidaat te worden voor de Republikeinen. 

Hier in Nederland horen we leiders van de PVV, FvD en Denk vaker spreken over ‘regenboogpropaganda’, ‘woke-ideologie’, ‘gendergekkigheid’. Die taal is overgewaaide retoriek vanuit de christenfundamentalistische lobby in de VS, en wordt steeds vaker gebruikt door politieke leiders van over de hele wereld, waaronder Poetin. Aan het laten ‘overwaaien’ van deze retoriek geeft de christenfundamentalistische lobby trouwens grof geld uit, tussen 2008 en 2019 zo’n 280 miljoen dollar. 

De wapenkreet ‘eigen volk eerst’ is onder rechtse of ultrarechtse politieke leiders een veelgebruikte tactiek om ook van asielzoekers een zondebok te maken. Die kreet wordt in Nederland vermoedelijk werkelijkheid, met Wilders als grootste partij en een nieuw kabinet dat een strenger immigratiebeleid wil doorvoeren. Ik vraag Maria, Salim en Olga of ze zich zorgen maken over de conservatieve politieke tendens in Nederland. 

“Toen Wilders won dacht ik: gelukkig heeft mijn vrouw op tijd haar Nederlandse nationaliteit kunnen regelen. Ze kan nu niet meer worden teruggestuurd. Wij zijn nu veilig, maar ik weet dat er mensen zijn die in asielzoekerscentra wachten op een status en doodsbang zijn,” vertelt Maria. “Er zijn een hoop mensen die uit Rusland vluchten, die tegen de oorlog zijn, of lhbti’er zijn. Ze weten door de anti-immigratiestandpunten van de formatiepartijen niet goed wat ze moeten verwachten, of ze nog kans maken op een verblijfsvergunning of dat ze terug worden gestuurd naar Rusland, om vervolgens veroordeeld te worden tot een celstraf van tien jaar. Het is echt heel eng.” 

Olga: “In Rusland lees je veel anti-vluchtelingenpropaganda, ik vind het bizar te bedenken dat ik nu opeens ook vluchteling ben. Het azc is geen veilige plek, er verblijven hier ook een hoop mensen die uit landen komen waar lhbti’ers niet geaccepteerd worden. Maar het is beter dan in Rusland blijven,” vertelt ze. 

“Ik hoop dat ik kan blijven. Binnen een jaar werd het voor mij in Rusland illegaal om te schrijven of te spreken over transgender-zijn. Ik kon geen medische hulp meer krijgen, en uiteindelijk, ook niet meer gewoon leven. Ik kan niet leven in een land waarin mijn bestaan als extremistisch wordt gezien.” 

Salim wacht al 14 maanden op zijn verblijfsvergunning. Wanneer hij die krijgt, is ongewis. “Ik zie om me heen dat mensen er boos en wanhopig van worden, van de onzekerheid en de totale willekeur waarmee het IND verblijfsvergunningen verstrekt. Het zorgt ervoor dat mensen overlast veroorzaken, of, in het ergste geval, een einde aan hun leven maken.

Denk jij aan zelfdoding? Of ken jij iemand die aan zelfdoding denkt? Hulp zoeken werkt echt. Start een anonieme chat op www.113.nl (113 Zelfmoordpreventie) of bel 0900-0113.