Hoe onzekere jonge mannen houvast vinden aan incel-retoriek

Vorige week schoot de 22-jarige Jake Davidson zes mensen neer in de Britse stad Plymouth, waaronder zijn eigen moeder en een driejarige peuter. Een paar dagen voor de moord zou Davidson op Reddit hebben gezegd dat vrouwen arrogant zijn en “mannen respectloos behandelen”, waardoor hij “verbitterd en jaloers” was geworden. Hij noemt zichzelf in video’s die hij online plaatste een “lelijke, dikke maagd” die '“seks wordt ontnomen.” Uit verschillende berichten op het forum blijkt dat Davidson diep in de vrouwenhatende incel-beweging zat – zelf noemde hij zich geen incel, maar hij vergeleek zichzelf er wel mee. Davidson sluit met zijn daad aan bij een groter rijtje van jonge mannen die hun haatdragende gedachtegoed hebben omgezet in een bloedbad.  

De term 'incel' staat voor ‘involuntary celibacy’ – oftewel ‘onvrijwillig celibaat’ – en wordt voornamelijk gebruikt door gefrustreerde mannen die op het internet praten over hoe moeilijk het is om seks te krijgen. Het begrip kreeg media-aandacht door een aantal gewelddadige gebeurtenissen, zoals toen Reddit een incel-subreddit met meer dan 40.000 gebruikers had gesloten nadat een incel zijn huisgenoot had gecastreerd. De 22-jarige Elliot Rodger, die in 2014 zes medestudenten neerschoot, is de grote messias van de incels geworden. In 2018 schoot de 25-jarige Canadees Alek Minassian in Toronto tien studenten neer, en postte hij voor zijn aanval op Facebook: "The Incel Rebellion has already begun!". En vorige maand nog werd een man uit Ohio opgepakt nadat er bewijs was gevonden dat hij een vrouwelijke studentenvereniging wilde neerschieten. 

Hoeveel incels er precies in Nederland zijn is volgens terrorisme-expert Jelle van Buuren lastig in te schatten, omdat het een online gemeenschap is die zich weinig aantrekt van landsgrenzen. Maar uit onderzoek van Trouw uit 2018 bleek dat er hoe dan ook een hoop actief zijn. 

Hoewel incels die overgaan tot geweld vaak rechtstreeks verbonden zijn aan een forum, reikt het idee dat mannen dankzij vrouwenemancipatie een seksloze toekomst tegemoet gaan een stuk verder. Je ziet het steeds vaker terug in de vorm van ‘schurende opinies’ over feminisme. Zoals de Canadese psycholoog Jordan Peterson, die zijn levenslessen naadloos verweeft met een betoog tegen identiteitspolitiek en voor ‘gedwongen monogamie’ om seksueel gefrustreerde mannen te helpen. De manier waarop Forum voor Democratie-leider Thierry Baudet praat over vrouwen en seks is hier een ander voorbeeld van, en de uitspraak van ex-FvD’er Eva Vlaardingerbroek dat “de hedendaagse feminist een hekel heeft aan de witte man en waarom dat zo gevaarlijk is”, is doorspekt met dezelfde retoriek die incels gebruiken om te bewijzen dat feminisme slecht is voor de hedendaagse man.

Uit onderzoek van de Britse instelling HOPE not Hate bleek vorig jaar dat de helft van de 2076 geïnterviewde jonge mannen vond dat “feminisme te ver is gegaan, en het daardoor steeds moeilijker wordt voor mannen om te slagen in het leven”. Wat betekent het dat deze ideologie steeds meer mainstream wordt onder jongeren, in een wereld waarin je een muisklik verwijderd bent van een aankoop van een wapen, en waarin jongeren eenzamer zijn dan ooit en dus ook op zoek gaan naar de grote boosdoener van hun eenzaamheid? Hoe gevaarlijk is het als de politiek flirt met dergelijke ideeën? En bovenal: wat kunnen we hier als samenleving in godsnaam aan doen?

Met die vragen bel ik Sarah Bracke, hoogleraar sociologie binnen het domein gender en seksualiteit aan de Universiteit van Amsterdam. Ze benadrukt dat mannen als Baudet niet altijd incels zijn, en niet elke incel noodzakelijk gewelddadig wordt. En het idee dat emancipatie een gevaar zou zijn voor mannen is volgens haar zo oud als de straat. “Incels zijn niet met die retoriek begonnen, en die backlash tegen vrouwen- en lhbti-emancipatie is er altijd al geweest,” vertelt ze. “Maar op internetfora wordt die retoriek sterk ontwikkeld. Het zijn echokamers, en niemand spreekt elkaar tegen. Daardoor zitten de jonge mannen die daar al hun tijd spenderen vast in een negatieve spiraal, waar ze moeilijk uit raken.”

In de buitenwereld en de politiek kan dat incel-narratief vervolgens worden bevestigd of zelfs versterkt. “Dat die retoriek mainstream wordt is misschien nog wel het gevaarlijkst,” zegt Bracke. “In Nederland is Baudet een goed voorbeeld van iemand die dat gedachtegoed mainstream maakt. En het zou naïef zijn om hem alleen nog maar te zien als een radicale stem, die ver verwijderd is van hoe Nederland zichzelf ziet. Je zou kunnen zeggen dat die normalisering van het incel-gedachtegoed bijna gevaarlijker is dan de groepen die overgaan tot actie.”

Thierry Baudet schreef in mei op Twitter een essaywedstrijd uit over ‘seks en sublimatie’, waarin hij zich onder andere hardop afvroeg of maagdelijkheid en monogamie belangrijk zijn. “Of moet je zoveel mogelijk ervaring opdoen?” In het winnende essay schreef de 34-jarige Sid Lukassen dat als vrouwen zelf ‘genot’ boven voortplanting verkiezen, “het Vrije Westen in feite zelfmoord pleegt”. Met andere woorden: vrouwen die zeggenschap hebben over hun seksualiteit, zijn een gevaar voor iedereen. En het is volgens Lukassen aan de politiek om hier wat aan te doen.

Dat idee keert ook, weliswaar subtieler, terug in de ideologie van Jordan Peterson. In zijn internationale bestseller 12 Rules for Life: An Antidote to Chaos verwerkt hij vrij basale levensinzichten, zoals “omring je met vrienden die goed voor je zijn”, “vergelijk jezelf met wie je gisteren was” en “recht je schouders”. Hij legt uit dat het leven moeilijk is, en dat geluk niet genoeg is om er voldoening uit te halen: je hebt een hoger doel nodig. Zijn boodschap resoneert met de jeugd, die op zoek gaat naar manieren om de chaos van het bestaan wat vorm te geven. 

Tegelijkertijd biedt hij niet alleen een soort zelfhulpboek met brede en toch strikte regels, maar ook een alternatief voor progressieve politiek. Het gaat naadloos over van “ja, de wereld zuigt, je vindt geen werk, geen liefde en modernisme heeft de wereld kapot gemaakt” naar “de gevaren van social justice”, “linkse indoctrinatie” en “de overheid dringt je genderpolitiek op”. Door in te spelen op die gevoelens van onzekerheid en eenzaamheid onder jonge mannen, kunnen mensen zoals Baudet en Peterson hun politieke ideologieën als Trojaans paard mee smokkelen.

Met andere woorden: ze spelen in op de angst om je positie als man te verliezen. “Dat gevoel dat je je positie in de maatschappij verliest door bijvoorbeeld feminisme, kan je onzeker maken,” vertelt Bracke. “De samenleving is aan het veranderen. Feminisme en lhbti-rechten hebben een belangrijke opmars gemaakt, en er is steeds meer transvisibiliteit. En ja, dat betekent dat de klassieke vorm van mannelijkheid onder vuur komt te liggen. Dat betekent dus ook dat je als jonge man die zijn plek in de maatschappij nog zoekt, onzeker kan worden. Het inleveren van privileges of status is zelden een vlotte zaak: het kan zijn dat je boos wordt, je een mislukking voelt of het gevoel krijgt dat er geen vooruitzicht meer is voor mannen zoals jij.” Je hoeft dus geen rasechte incel te zijn om je aangesproken te voelen door de incel-retoriek.

Daarom is het volgens Bracke cruciaal om incels niet weg te lachen als zielige ventjes achter hun computer. “Er zijn weinig plekken waar jonge mannen ondersteuning krijgen om een vorm van mannelijkheid te ontwikkelen die meer past binnen een egalitaire samenleving,” zegt ze. “We zouden hier bijvoorbeeld meer over kunnen praten in onderwijs, waarbij we zouden kunnen uitleggen dat een veranderende wereld niet per se slecht voor ze hoeft te zijn. Ontwikkel nieuwe vormen van man-zijn, waarbij je niet meer het centrum van de samenleving bent en jezelf niet als dominant moet zien, maar als onderdeel van een groter geheel. Neem die onzekerheden serieus, want anders krijgt die incel-ideologie alsmaar meer aanhang. De enige plek waar ze dan nog terecht kunnen is het internet, of extreme, populistische ideologieën zoals die van Baudet.” 

De populariteit van incel-ideologie heeft, met andere woorden, een hoop te maken met onzekerheid. Op incel-forums zie je inderdaad dat vrouwenhaat vaak hand in hand gaat met diepgewortelde zelfhaat. Er wordt gesproken over welke plastische chirurgie ze zouden moeten ondergaan om een bedpartner te kunnen vinden. Het idee dat ze minder eenzaam zouden zijn als hun neus een beetje minder hoekig zou zijn of een haartransplantatie tegen hun wijkende haarlijn zouden ondergaan, laat zien hoezeer de forumleden zichzelf zien als buitenstaanders die gedoemd zijn om afgewezen te worden. De enige uitlaatklep lijkt dan om hun gal te spuwen over vrouwen die vanwege het feminisme neerkijken op mannen zoals hen. Dat is treurig, maar ook best wel griezelig. 

“Ook al begrijp je waar het incel-gedachtegoed vandaan komt, het is belangrijk om het geweld dat hieruit voorkomt te zien als wat het is: puur terrorisme,” zegt Bracke. “In het Verenigd Koninkrijk wordt het sinds kort ook als een vorm van terrorisme gezien, die door de overheid in de gaten moet worden gehouden. Er zit namelijk een gewelddadige ideologie achter.”

In een eerdere versie van dit artikel stond Eva Vlaardingerbroek vermeld als FvD’er, maar ze is niet langer lid van de partij. Dit hebben we aangepast.