Artikel 175 en de onderdrukking van de eerste queer emancipatie door de nazi’s

De geschiedenis van de holocaust is er een die over de hele wereld gekend is. Maar wat we ervan kennen, kunnen de meeste mensen opsommen met enkele woorden: genocide van joodse mensen, gaskamers, concentratiekampen, nazi’s en Hitler. Hoewel iedereen de befaamde jodenster een beeld en plaats kan geven in de geschiedenis, is dat misschien niet zo voor de ‘roze driehoeken’. Volgens de meest betrouwbare cijfers werden zo’n 100.000 homoseksuele mannen geregistreerd tijdens het Nazi-regime tussen 1933 en 1945 waarvan 50.000 veroordeeld werden. Tussen de 5000 en 15.000 daarvan werden naar de concentratiekampen gestuurd en men schat dat 65% daarvan in de kampen overleed. Hoewel lesbiennes uit het vizier bleven, werden ze soms ook gedeporteerd als ‘antisocialen’ of communisten.

Kazerne Dossin in Mechelen stelt - in samenwerking met Memorial de la Shoah - een tijdelijke expo voor over de geschiedenis van homo’s en lesbiennes tijdens WO II. Ik ging eens gaan kijken of ik meer kon leren over deze duistere geschiedenis, daarvoor sprak ik met de directeur van het museum, filosoof Tomas Baum.

In 1871 werd een nieuwe wet ingevoerd in het Strafrechterlijke wetboek in Duitsland, gericht op het bestraffen - minder zwaar dan voorheen - van seks tussen mannen. Die wet kennen we nu als artikel 175, het grondbeginsel voor een reeks aan gruweldaden tegen de gay gemeenschap in Duitsland. De inhoud van die wet gaat terug op een oudere Pruisische wet uit 1794, die in feite seks tussen personen van hetzelfde geslacht, of met dieren, vervolgde met een gevangenisstraf of het wegnemen van de burgerrechten. Met artikel 175 werd deze wet vervolgens uitgebreid tot het gehele Duitse Rijk bij de eenwording. Interessant genoeg herhaalt artikel 175 bijna woord voor woord de Pruisische wet, maar laat de vrouw weg uit de beschrijving. 

Ondanks dit alles was Duitsland eigenlijk de geboorteplaats van de eerste emancipatie voor de gay gemeenschap. In 1897 richt Magnus Hirschfeld het Wissenschaftlich-humanitäres Komitee – de eerste organisatie die protesteerde tegen anti-homoseksuele wetten – op en in 1919 het Instituut voor Seksuele Wetenschappen. “Eind de 19de, begin 20ste eeuw zie je een emancipatie,” vertelt Tomas Baum, “die was ook wetenschappelijk. Het uitgangspunt van de groep was dat wat ze deden helemaal niet onnatuurlijk was. En vanaf je die bewering maakt, dan is de volgende stap het straffen ervan af te schaffen.” De acties van het Comité liggen in deze lijn, waaronder het opstellen van een petitie om artikel 175 in te trekken. 

Historicus Geoffrey J. Giles spreekt zelfs van een opbloeiende gay cultuur. In zijn paper Why bother about homosexuals? : homophobia and sexual politics in Nazi Germany  vertelt hij: “Tolerance for homosexuals had increased in Germany during the first three decades of the twentieth century to the extent that an open gay culture flourished in cities such as Berlin in the 1920s, and parliament seemed well on the way to abolishing §175.” 

Men organiseerde geregeld queer feestjes en ook binnen de literaire cultuur was er plaats voor een emancipatie door de publicatie van verschillende magazines en bladen. In Berlijn was er de Eldorado, een cabaret gekend binnen de queer community, die zelfs crossdressing toeliet binnen de gebouwen. 

Met de opkomst van de NSDAP kwam er verandering in de vrijheden die men toen ervaarde. “Er ontstaat een soort ambiguïteit,” vertelt Baum, “enerzijds had je een cultus van mannen onder elkaar, met een verafgoding van het mannelijke lichaam, zeker in de propaganda die alle vormen te kijk zette als krachtig, en sterk en mooi.” Het hoofd van de SA (Sturmabteilung), Ernst Röhm, was zelfs openlijk gay, iets waar - men speculeert - Hitler zelf geen probleem mee zou hebben gehad. Röhm was een vriend van de dictator en ook zijn bondgenoot. 

Anderzijds hadden bepaalde nazileiders heel andere ideeën over homoseksuelen in die periode. Zo zegt Heinrich Himmler, hoofd van de SS, in een van zijn speeches in 1937: “Als ik toegeef dat er één tot twee miljoen homoseksuelen zijn, dan wil dit zeggen dat 7% tot 8% of 10% van de mannen homoseksueel zijn. Dit betekent dat, als er geen verandering in deze toestand komt, ons volk weldra zal verdwijnen door deze besmettelijke ziekte.” De partij begon enorm sterk in te spelen op de onzekerheden van het volk door een discours van angst en ziekte te hanteren. 

Daarmee lijkt de tijdgeest zich uiteindelijk te keren. In 1933 wordt de bibliotheek van het Institut für Sexualwissenschaft in brand gestoken door nazi’s en het gebouw verwoest. Bars worden gesloten en de literaire gemeenschap wordt platgelegd. Het beroemde Eldorado wordt zelfs bezet door de nazi’s, ze gebruiken het als een kantoor. 

En dan vindt er iets plaats dat jarenlang een impact zal hebben op het leven van de gay gemeenschap in Duitsland en de omringende landen. De Nacht van de Lange Messen. Tussen 30 juni en 2 juli 1934 koos Hitler voor “een afrekening,” in een poging de partij politiek te verenigen. Zo noemt Baum de gruweldaden gericht op “het uitzuiveren van de troepen van de partij door de SS.” Heel wat partijleden binnen de top van de SA worden ‘uitgeschakeld’, waaronder ook Ernst Röhm, die tegen dan ook al een tijdje niet meer in het beste boekje stond bij Hitler. “Men gaat Röhm te pakken nemen en opsluiten in een cel. Daarna krijgt Röhm uiteindelijk een pistool in zijn handen geduwd in opdracht van Hitler, om zichzelf mee neer te schieten,” vertelt Baum. “Ze hoopten erop dat hij zelfmoord zou plegen. Maar dat deed hij niet, en dus schoten ze hem uiteindelijk zelf dood.” 

De nacht van de lange messen werkt als een soort katalysator in het verstrengen van artikel 175. “Daarna zie je wel een verstrenging gebeuren,” gaat Baum verder. “De bestaande wetgeving verandert niet, maar zal zwaarder bestraft worden.” Op 10 oktober 1936 richtte Himmler de Reichzentrale zur Bekämpfung der Homosexualität und der Abtreibung (Rijkscentrale voor de Bestrijding van Homoseksualiteit en Abortus) op. Onder de façade van het zogezegd verzamelen van informatie over homoseksuelen, ging men systematisch homoseksuelen opsporen en arresteren. De straf voor eender welke seksuele handeling of zelfs maar een blijk van verlangen tussen mannen kon oplopen tot tien jaar dwangarbeid. Velen werden gearresteerd en op treinen gezet soms zonder een proces. 

“De kampen waar de meeste homoseksuelen in terecht kwamen, dat waren concentratiekampen zoals Buchenwald en Dachau, waar ook dwangarbeid plaatsvond,” vertelt Baum. Dat was fysiek zo’n zwaar labeur, voor eender welke gevangene, dat velen stierven onder de harde omstandigheden. “Iedereen zat daar in een context van weinig eten, slechte hygiëne, mishandeling, of executie zonder echt een reden.” De gevangen mannen kregen er nog ‘de kans om zich te genezen’ van hun zogenaamde ziekte. “In principe kon men nog vrij worden gelaten uit die kampen, aan het einde van hun straf. En dat gebeurde ook, zeker in het begin en vlak voor de oorlog.” Daarna was het eerder een kwestie van keuzes maken: of in het kamp blijven, of je voegen bij het leger. “De genezen mannen mochten bij het leger gaan werken, daar konden ze zich ‘bewijzen’ en tegelijk in de gaten worden gehouden.” Dat gebeurde niet alleen in Duitsland, maar ook in België, waar het eigenlijk niet strafbaar was. Wel is het zo dat Duitse soldaten onderdanig waren aan de Duitse wetgeving, ongeacht het land waar ze zich in begaven. Zo kon je, als Duits persoon, zelfs in een ander land niet ontsnappen aan de vervolging op basis van je geaardheid. 

Voor Belgen was er geen actieve vervolging van mensen op basis van hun geaardheid, “we kunnen dus spreken van een zacht regime,” vertelt Baum. Maar op Belgisch grondgebied werden er ook vanuit Kazerne Dossin - een doorgangskamp gelegen in Mechelen, tussen Antwerpen en Brussel, de twee steden waar zich de meeste Joden bevonden - homoseksuelen gedeporteerd. “Eerst zijn heel veel mensen zichzelf komen aanmelden ‘om te gaan werken in het oosten’, daarna werden ze opgepakt tijdens razzia’s,” legt Baum uit. Vanuit Dossin werden er in totaal 25.843 mensen gedeporteerd, ongeacht de reden van transport. “De treinen gingen altijd richting Auschwitz-Birkenau,” vertelt Baum, “en van sommigen kennen we het verhaal, maar van velen weten we bijna niets.”  

De tentoonstelling in Kazerne Dossin toont enkele profielen van uit-Mechelen-gedeporteerde homoseksuelen, waaronder lesbische vrouwen, die minder sporen hebben nagelaten in de geschiedenisboeken, maar aan wie het museum toch enige zichtbaarheid geeft. Een verhaal dat we de dag vandaag wel kennen is dat van Martha Geiringer. Zij was een doctoraatstudente uit Wenen die vluchtte uit Oostenrijk door haar joodse achtergrond en communistische ideeën nadat het land werd geannexeerd door nazi-Duitsland in 1939. Ze reisde naar België en ontmoette in Gent Yvonne Fontaine, een dokter. Ze kreeg onderdak bij de vrouw en de twee begonnen uiteindelijk een relatie. In 1939 reisde Geiringer naar de Filipijnen voor een verstandshuwelijk. Maar dat plan mislukte, ze keerde terug naar Yvonne in België, ondertussen bezet door de nazi’s. De relatie tussen de twee bleef echter niet duren. De ex-man van Yvonne, Andreas Claessens met wie ze was uit elkaar gegroeid door politieke meningsverschillen en zijn groeiend antisemitisme - verklikte Martha, waarschijnlijk uit jaloezie, aan een bekende collaborateur, Willem Verhulst. Tussen 1941 en 1943 wordt Martha Geiringer drie keer door de Sipo-SD gearresteerd. Ze werd op 15 februari 1943 vanuit de Dossinkazerne gedeporteerd naar Auschwitz-Birkenau en daar vermoord. In 1947 werd Claessens veroordeeld tot een gevangenisstraf van vier jaar en een boete.

In het begin van het regime werden homoseksuele gevangenen onderscheiden van anderen met groene of rode badges, of met het nummer 175 - dat verwijst naar de wet die homoseksualiteit verbiedt - of de letter A voor de Duitse term Arschficker. Met verloop van tijd werden deze symbolen vervangen door een roze driehoek die gevangenen identificeerde als homoseksueel - waaronder ook transgender en multi-seksuele mannen werden begrepen. De roze driehoek - de driehoek in het algemeen was een markeringssysteem voor gedetineerden, de kleur gaf hun reden van arrest aan - wordt in 1937 voor het eerst gebruikt in de kampen. Roze werd mogelijks toegekend door de vrouwelijke associaties van het kleur als manier om de mannen te vernederen. 

De roze driehoek werd ook toegekend aan andere gevangenen, gespecificeerd als perverten zoals pedofielen en zoofielen. Dat linkte duidelijk een moreel aan hun seksuele geaardheid. De gevangenen met een roze driehoek werden in sommige kampen in een apart blok geplaatst. Ze stonden in de hiërarchie, volgens sommige schrijvers, dan ook maar net boven of zelfs gelijk met de joodse gevangenen. Dat ze apart zaten was te danken aan het dogmatische idee dat hun geaardheid een ziekte was die zich kon verspreiden. Vandaar dat er ook dat discours en de gedachtegang bestond onder velen dat men homoseksualiteit kon genezen. 

Er bestaan enkele boeken met getuigenissen van overlevenden uit die periode, die spreken over hun tijd in de kampen als homo mannen en hun leven erna, zoals het verhaal van Josef Kohout die het boek Die Männer mit dem rosa Winkel (De Mannen met de roze driehoek) onder een pseudoniem schreef, of Rudolf Brazda die zijn verhaal deelde in het boek Itinéraire d'un Triangle rose (Levensweg van een roze driehoek), of Pierre Seel, de enigste Franse gay overlever die zijn getuigenis deelde. In het boek Branded by the pink triangle, dat een overzicht biedt van enkele verhalen van overlevenden, vertelt Ken Setterington hoe er in het kamp waar Josef Kohout - Flössenburg, Duitsland - uiteindelijk een bordeel werd ingevoerd om de mannen ‘te genezen’. “Alle mannen met een roze driehoek waren verplicht het bordeel te bezoeken om er het plezier van seks met een vrouw te leren. De vrouwen waren Joodse en Roma gevangenen uit het nabijgelegen Ravensbrück kamp. Ze werden beloofd na zes maanden in het bordeel vrijgelaten te worden. In werkelijkheid werden ze, na zes maanden, verscheept naar de gaskamers in Auschwitz.” 

In zijn werk The Pink Triangle: The Nazi War Against Homosexuals schrijft overlever Richard Plant ook over het leven in de kampen voor de roze driehoeken. Dat doet hij via extensief onderzoek in archiefmateriaal. Plant vertelt over hoe homoseksuele gevangenen met hun handen boven het deken moesten slapen zodat ze niet zouden masturberen, men dacht namelijk dat ze niets anders aan hun hoofd hadden dan het vervullen van hun seksuele noden. “Ze werden ingedeeld om het zwaarste werk te verrichten in de steengroeves en werden onderworpen aan medische experimenten,” schrijft Plant. Hij spreekt over de hormonale experimenten onder toezicht van Deense endocrinoloog Carl Værnet, "De theorie van Værnet was gebaseerd op het idee dat homoseksuelen heteroseksueel konden worden door middel van hormoontherapie”. Volgens de documenten die Plant en zijn collega’s hebben bestudeerd zou Værnet ook gevangenen met een roze driehoek gecastreerd hebben. 

Na de oorlog is het verhaal van bevrijding niet toepasselijk op iedereen. Van de weinige homo mannen die de kampen overleefden, belandden er velen opnieuw in een cel op basis van hetzelfde artikel 175. Ook als ze bevrijd werden, bestond er nog steeds het gevaar dat ze opnieuw konden worden gearresteerd. In de verhalen van bovengenoemde overlevers zien we ook dat ze soms gingen liegen waarom ze vast zaten of zelfs in een schijnhuwelijk stappen uit angst opgepakt te worden. 

De wet van artikel 175 werd pas in 1969 herzien en werd dus verdergezet onder de Federale Duitse Republiek. In 1994 werd de wetgeving eindelijk voor het hele land afgeschaft. Pas in 1970 duikt de roze driehoek weer op, deze keer binnen de sferen van het queer activisme, in de strijd voor hun vrijheden. Het symbool werd gebruikt, toegeëigend en gedragen om de onderdrukking aan te klagen die homomannen en de queer gemeenschap in het algemeen nog steeds ondervonden. Toch heeft het jaren geduurd tegen dat er erkenning kwam voor de gruweldaden van het regime ten opzicht van de gay community. In 2002 bood de Duitse overheid hun officiële excuses aan alle gay mannen die vervolgd waren tijdens het naziregime. Ze stelde ook een officiële rehabilitatie in, wat slachtoffers recht geeft op een schadevergoeding. In Frankrijk kwam een officiële erkenning in 2001 na een toespraak van Lionel Jospin. Nederland breidde in 1986 de wet voor uitkeringen voor vervolgingsslachtoffers uit naar vervolgde gay mannen. In België neemt sinds 1974 ook een vertegenwoordiger van de holebibeweging deel aan de jaarlijkse herdenkingsplechtigheid in Breendonk. 

De tijdelijke expo “Homo’s en Lesbiennes in Nazi Europa” loopt nog tot tot 10 december 2023 in Kazerne Dossin in Mechelen. 

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.