Het is de hoogste tijd dat talentenshows hun verantwoordelijkheid gaan nemen

In april 1986 sprong Yukiko Okada, popsensatie en winnares van een Japanse talentenhow, van het dak van het zeven verdiepingen tellende kantoor van haar agency. Ze was op slag dood. Vrijwel meteen daarna ontstond er een grote toeloop van fans, die op de plek des onheils een vreemde wake hielden bij de achtergebleven restjes bloed. Ze werden, zoals je kunt verwachten, vergezeld door een groep televisiecamera’s en fotografen die het leed tot in detail vastlegden. Dit is natuurlijk een extreem voorbeeld, maar het incident is een symbool voor de moeizame relatie tussen talentenshows en hun vaak kwetsbare sterren.

Bijna dertig jaar later is het ongelukkige noodlot van talentenjachtdeelnemers een verontrustende trend geworden. De details zijn steeds verschillend maar in de kern is het verhaal hetzelfde: een kort genoten succes dat abrupt eindigt of gevolgd wordt door een gruwelijke gebeurtenis.

Ook in de afgelopen weken waren er vergelijkbare gevallen, zoals een twaalfjarig lid van de Japanse popgroep 3B Junior dat in coma raakte na het innemen van helium tijdens een spelletje in een entertainmentshow. Hoewel dat niet te vergelijken is met zelfmoord, is ook dit een herinnering aan de inwisselbaarheid van talentenshowdeelnemers: onvoorbereide winnaars van snel voorbijgaande glorie. Maar de problemen reiken veel verder dan Japan, en het meest prangende vraagstuk is hoe het zit met de verantwoordelijkheid van producenten richting de deelnemers.

De afgelopen jaren zijn er veel oproepen van mentale zorginstituten aan productiebedrijven geweest om eens goed na te denken over hun selectieprocessen. Grote organisaties en woordvoerders als Jo Brand beschuldigen programmamakers ervan dat ze de verantwoordelijkheid voor kwetsbare deelnemers niet op zich nemen. Er is een eindeloze hoeveelheid aan trieste filmpjes op Youtube te vinden. In Nederland werd de publieke vernedering van deelnemer Xiao Wang door Gordon in Holland's Got Talent wereldnieuws en werd met de documentaire U Kunt Nog Stemmen, waarin de allereerste Idols-deelnemers terugblikken, hoe zij aan hun lot werden overgelaten. Maar een van de meest hartverscheurende verhalen is toch wel die van Alyn James (zie de video hierboven), een gepensioneerd tandarts uit Neath in Zuid-Wales.

Sinds zijn 15e schreef Alyn al liedjes en zijn auditie voor Britain’s Got Talent in 2010 was zijn laatste gooi naar succes. In het verleden had hij problemen gehad met zijn mentale gezondheid en vanaf 1988 was hij zes keer in een psychiatrische kliniek opgenomen. Hij stelde later dat het productieteam hier niet alleen van op de hoogte was, maar dat dit het aspect van de zanger was waar ze het meest in geïnteresseerd waren.

Als je de auditie bekijkt is het duidelijk dat Alyn slechts diende als uitbreiding van de ‘worst auditions ever’-compilatie, een mogelijkheid voor tienermeisjes om de getroebleerde man met de snor eens lekker uit te lachen. Ondanks het boe-geroep doorstaat hij zijn auditie kranig, maar niet lang erna belandt hij weer in een crisisopvang met suïcidale neigingen.

Een ander schokkend voorbeeld uit de canon van Cowell is het geval Ceri Rees (hierboven). De vijftigjarige vrouw keerde drie keer terug, hoewel ze de eerste keer al faalde. Haar meest recente poging was in 2011. Nadat haar uitvoering van het nummer I Will Always Love You van Witney Houston was afgekraakt, ontstond er een mediastorm. De aanleiding was een beschuldiging van de zanglerares van Rees, die de programmamakers verweet dat ze een ‘fragiele en kwetsbare vrouw’ bewust aan de massa hadden blootgesteld. De weduwe die na de dood van haar man alleen woonde, is na haar eerste auditie meerdere keren door de show gebeld of ze het opnieuw wilde proberen. Rees zei daar zelf over: “The X Factor bleef me maar bellen en opjagen, dus uiteindelijk gaf ik toe.”

Het meest bizarre en gestoorde aan de manier waarop het programma met Rees omging, is dat haar auditie zo geëdit werd dat het leek alsof ze een wanhopig vrouwtje was, vastberaden om door te breken. Iemand die met nee geen genoegen neemt. Haar teleurgestelde blik wordt zelfs benadrukt met een soundscape van een donderslag als ware ze een kleine Dracula uit Wales. Simon Cowell verzucht: “Ceri, schat – het is voor jou onmogelijk om een show als deze te winnen.” Het publiek kan genoegzaam grinniken want er is gezegd wat gezegd moest worden: hoe slecht ze wel niet is.

De shows verergeren vaak bestaande problemen door deelnemers in stressvolle situaties te plaatsen, maar soms creëren ze ook nieuwe. Gamu Nhengu groeide op in Schotland en was net toegelaten aan de universiteit van Edinburgh toen ze zich in een impulsieve bui voor The X Factor inschreef. Ze haalde de finale niet, maar door de aandacht van de pers viel het de autoriteiten op dat het visum van haar familie was verlopen. Haar bekendheid resulteerde in de dramatische geruchten dat Gamu uitgezet zou worden, maar Cowell verzekerde haar dat hij alles zou doen om haar in deze situatie bij te staan. Sindsdien heeft ze nooit meer iets van hem gehoord. Uiteindelijk werd de kwestie redelijk makkelijk met een rechtszaak opgelost en mochten de zangeres en haar familie blijven. Maar ook dit verhaal is symbolisch voor de manier waarop talentshows roofbouw plegen op het welzijn van hun deelnemers, die het ene moment vreselijk gewild zijn en een dag later afgedankt worden als oud vuil.

De dood van de Amerikaanse The X Factor-finaliste Simone Battle is vergelijkbaar met de zaak Yukiko Okada. Nadat Battle werd uitgeschakeld in de eerste week van de liveshows had ze kort succes. Ze maakte kans om bij de Pussycat Dolls te komen en zou misschien een bijrol krijgen in een film van Snoop Dogg. Omdat haar positie bij de Pussycat Dolls niet doorging, werd ze lid van de meidengroep G.R.L. Met deze groep had ze minder succes dan gehoopt. Ze bracht een album uit, werkte samen met Pitbull en maakte een soundtrack voor Smurfs 2. Afgelopen jaar, op 5 september, werd Battle dood aangetroffen in haar kamer. Een officiële autopsie wijst uit dat ze zichzelf heeft verhangen. De lijkenpikkers van TMZ verspreidden het gerucht dat ze mogelijk zelfmoord had gepleegd na een lange depressie vanwege financiële zorgen. Speculeren over de reden levert weinig op, maar het is waar dat ze net als Yukiko Okada, Alyn James, Ceri Rees en het jonge lid van 3B junior in een onveilige omgeving verkeerde – naar voren geschoven door een industrie die voortdurend iets groters beloofde, als ze maar bereid was om steeds meer van zichzelf in te leveren.

Maar wat kunnen we eraan doen? Ik zocht contact met twee organisaties – Mind en Rethink Mental Illness, die de Time to Change-campagne lanceerden – om ze te vragen naar hun mening over talentenshows. Hoofd communicatie Kate Nightingale vertelde onder meer dat “talentenshows en realityprogramma’s de plicht hebben om zich om het welzijn van de deelnemers te bekommeren, en daarbij horen ook de al dan niet gemelde psychologische problemen. We snappen allemaal dat televisie als entertainment dient, maar dat mag nooit ten koste gaan van een van de deelnemers, wie dat ook is.”

De kijk van Nightingale op talentshows had mensen zoals Alyn James en Ceri Rees een hoop vernedering kunnen besparen, en heel veel andere deelnemers voor uitputting kunnen behoeden. De plicht om de deelnemers tijdens de opnames te begeleiden en ook nazorg te geven, wordt – ondanks dat The X Factor zegt zich eraan te houden – vaak teniet gedaan in het voordeel van een Gordon die in Holland’s Got Talent, X Factor en Idols met een grote glimlach de meest nare opmerkingen durfde te maken.

Maar wat ook zorgwekkend is, is dat deze programma’s bewust mensen met een psychische aandoening uit het programma weren “voor hun eigen veiligheid”. Zo werd Shirlena Johnson, een kandidaat van de Engelse The X Factor, gevraagd het programma te verlaten toen duidelijk werd dat ze mentaal niet stabiel was. Ongeacht of Shirlena haar psychische probleem bewust geheim hield, vindt Nightinggale dat dat niet automatisch hoefde te betekenen dat ze niet capabel genoeg was om deel te nemen aan een programma als The X Factor.

Door de kwetsbaren van de samenleving op deze manier te beschermen, worden hen kansen ontzegd die anderen wel krijgen. “Omroepen hebben de verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat alle kandidaten voorbereid zijn op de druk die bij deelname aan zo’n programma komt kijken. Maar dat betekent nog niet dat iedereen met psychische problemen automatisch uitgesloten moet worden.”

Het biedt wellicht hoop voor de toekomt van talentenshows als mensen niet zomaar meer uitgesloten worden. Als iemand ronduit getalenteerd is maar ook psychologisch kwetsbaar, dan zouden de programmamakers voor die persoon een veilige omgeving moeten scheppen. Als, aan de andere kant, iemand mentaal niet helemaal in orde is en voor geen meter kan zingen, moeten we ons afvragen of we echt bereid zijn om het welzijn van een kwetsbaar persoon op het spel te zetten om een slechte vertolking van Meatloaf te horen. En voordat iemand daartegenin brengt dat iemand die mensen toch moet vertellen hoe slecht ze zingen: er zijn meerdere voorrondes die niet op televisie komen.