Is muziek eigenlijk niet gewoon een taal?

Weet je nog die eenzame gast waar je vroeger een soort van vrienden mee was? Die ene die elke vrijdag jammde met het schoolbandje en altijd vrijwillig een vlinderdas met stippen droeg? Toen hij maar doorging over ‘expressie’, ‘zinsconstructies’ en over hoe jazz-improvisatie gaat over het verstaan van ‘een taal’, keek je hem waarschijnlijk met een schuin oog aan.

Maar, zoals altijd, blijkt dat de nerds wel degelijk iets zinnigs te melden hadden. We snappen allemaal wel vaag hoe het concept van geschreven instrumentale muziek in elkaar steekt. Van Chopin tot aan Miles Davis, allemaal hebben ze eigen regels, symbolen en een enorm vergrootglas voor fouten – net zoals elke andere taal. Maar hoe kan het dat er bij het horen van jazz, klassiek, metal of popmuziek bij nagenoeg iedereen een vloedgolf aan emoties los kan komen, ongeacht of je nou wel of geen muziek kunt lezen?

Slechts een klein percentage mensen kan tegenwoordig nog noten lezen, maar bijna iedereen kan de boodschap begrijpen die een stuk muziek probeert over te brengen. Hoe kan het dat we de tonen, stemming en bedoeling van muziek begrijpen zonder de taal te beheersen? Is muziek een soort universeel communicatiemiddel met bijzondere krachten?

Neurologen zijn benieuwd hoe onze hersenen muziek verwerken en welke antwoorden er zijn op bovenstaande vragen. Zij onderzoeken of de hersenen melodie en ritme op dezelfde manier verwerken zoals het brein dat bij woorden en zinnen doet. Ook is er discussie over de vraag wat het eerst komt in onze ontwikkeling: onze natuurlijke aanleg voor talen of onze diepgewortelde gevoeligheid voor muziek? En kunnen we dan de hulp van muziek inschakelen voor mensen die moeite hebben met taal?

Dr. Dominique Vuvan is onderzoeker bij het laboratorium voor Brain, Music and Sound Research (BRAMS) in Montreal, en zij werkte recent aan het wetenschappelijke artikel Neural Overlap in Processing Music and Speech. Haar lab beoordeelt in dit artikel de bewijzen die er zijn voor de overlap tussen de verwerking van taal en muziek in de hersenen. Ik belde haar op om meer te weten te komen over het magische effect van muziek op ons brein en waarom jazz in het bijzonder zo speciaal is.

Noisey: Hoi Dominique! Kun je me in begrijpelijke taal vertellen wat die overlap betekent waarop onze hersenen muziek en taal verwerken?
Dominique: Laten we als voorbeeld een taaltest nemen. Tijdens het maken van deze test zien we activiteit in een bepaald deel van de temporale kwab – een deel van de hersenen – oplichten. Als we vervolgens een muziektest maken zal hetzelfde deel van de temporale kwab activiteit vertonen. Omdat we dus activiteit zien in hetzelfde deel van de hersenen zeggen mensen dat er een overlap bestaat tussen de manier waarop we muziek en taal verwerken.

Wanneer mensen het hebben over de ‘overlap’, bedoelen ze eigenlijk het ‘delen’ van informatie. De conclusie die ze proberen te trekken is dat zowel muziek als taal afhankelijk zijn van dezelfde hersenactiviteit om verwerkt te worden in het brein, maar dat hoeft niet helemaal waar te zijn.

Aha.
Een groot deel van dit onderzoek is tien tot vijftien jaar geleden gedaan. Destijds was de psycholoog Stephen Pinker de centrale gastspreker op een conferentie over muziekcognitie. Hij verwees naar muziek als een “hoorbare kwarktaart”. Muziek was volgens hem niet functioneel of belangrijk voor iets, maar meer een soort extraatje dat bij onze breincapaciteit hoort om taal te begrijpen. Die gedachtegang heeft ervoor gezorgd dat er in het afgelopen decennium veel onderzoek is gedaan naar de overlap tussen muziek en taal.

Dus eigenlijk zei Pinker dat taal vóór muziek komt, is dat ook wat jij denkt? Dat we geëvolueerd zijn met de natuurlijke aanleg voor taal en dat muziek een mooi, maar nutteloos bijproduct is?
Ik denk niet dat we genoeg weten om onderscheid te kunnen maken tussen de twee. Maar dat is wel precies een van de overweldigende vragen die dit onderzoek stuurt. Je kunt er vanuit Pinker zijn perspectief naar kijken – dan is taal de belangrijkste en meest functionele mogelijkheid. Maar je kan er ook precies tegenovergesteld in staan. Als je bedenkt wat er allemaal bij komt kijken om taal te verwerken, dan zie je dat taal eigenlijk extra processen nodig heeft om begrijpelijk te zijn. Zo heeft muziek bijvoorbeeld geen semantiek – de wetenschap die zich bezighoudt met de betekenis van symbolen –, iets wat taal wel heeft. Muziek heeft dus een ander niveau van verwerking nodig. Op een bepaalde manier kunnen we zeggen dat muziek meer primitief is dan taal. En dat betekent weer dat sommige mensen zullen zeggen dat taal eigenlijk meelift op de kennis die we al hebben over het verwerken van muziek en geluid.

Als we muziek kunnen gebruiken om gevoel en emotie te communiceren, is muziek dan eigenlijk niet gewoon taal, in beperkte zin?
Je kan zeker zeggen dat het een taal is, op een metaforische manier. Vooral op het gebied van communicatie en emotie is dit zo. Er is veel onderzoek gedaan naar de overlap tussen muziek en taal, met name op het gebied van hoe emotie zich verhoudt tussen de twee. Er is tegenstrijdig bewijs: soms zijn er gedeelde bronnen en gedeelde processen, soms ook niet.

Uit een andere studie (van de Johns Hopkins University) bleek dat tijdens jazz-improv de gebieden van de hersenen die de grammaticale structuur van zinnen verwerken wel actief waren, maar de gebieden van de hersenen die de betekenis van taal verwerken niet. Nu weet ik dat muziek geen werkwoorden en zelfstandige naamwoorden hebben, maar zou het bij wijze van spreken zo kunnen zijn dat het ontcijferen van muziek in sommige gevallen hetzelfde werkt als het ontcijferen van geschreven woorden?
Uit die studie zijn een aantal zeer interessante resultaten gekomen. Het lijkt erop dat improvisatie de syntax-verwerkingsgebieden (syntaxis gaat over de ‘zinsleer’, over alles wat met de opbouw en structuur van zinsdelen en zinnen te maken heeft) aan beide zijdes van het brein activeert, in wat we het inferior frontal gyrus (IFG) noemen. Normaal gesproken wordt bij taalstudies het linkerdeel van de IFG (“language syntax processor”) geactiveerd, en bij muziekstudies juist de rechterhersenhelft (“music syntax processor”). Bij jazz-improvisatie wordt zowel de linker als de rechter IFG geactiveerd, wat erop wijst dat er bij improvisatie meer verwerkt moet worden dan bij het luisteren van normale muziek. Dat ‘meer’ zou heel goed iets te maken kunnen hebben met de grammaticale verwerking in het brein.

Samengevat hebben we dus zeker een soort overlap tussen de manier waarop we taal en muziek verwerken, maar er moet nog meer onderzoek gedaan worden naar hoe groot die overlap is. Zou toekomstig onderzoek mensen kunnen helpen met leren lezen en schrijven van een taal?
Het algemene idee is dat als we in staat zijn om situaties te vinden waarin neurologische deling tussen muziek en taal plaatsvindt, we die informatie kunnen gebruiken om de ene helft de andere helft te laten helpen. Het is moeilijk om precies vast te stellen op welke gebieden er deling plaatsvindt, maar het onderzoek gaat wel die richting op.

Ga verder.
Je kunt je voorstellen dat iemand die bijvoorbeeld een beroerte heeft gehad, waarna zijn kennis van taal is gewist, baat heeft bij dit onderzoek. Door een soort van muzikale therapie op deze persoon toe te passen zou het kunnen dat zijn kennis van taal ook weer terugkomt. Er bestaat zo’n type muzikale therapie: de meest voorkomende heet Melodische Intonatie Therapie. Bij deze therapie worden zinnen voor de patiënten gezongen, wat hun in staat zou moeten stellen het gedeelte van de hersenen dat muziek verwerkt te activeren. Dit zou uiteindelijk moeten leiden tot het terugkomen van de activiteit die zorgt voor verwerking van het taalgedeelte.

Wow, dat zou echt ongelooflijk zijn! Bedankt voor je tijd.