Wat we zeker niet moeten doen in de nasleep van orkaan Haiyan

Een militair vluchtschip scheert over een weggevaagd dorp vlak bij Tacloban, Leyte.

Duizenden doden, miljoenen ontheemde mensen en een nog steeds ontelbaar aantal vernietigde huizen, scholen en kantoren: het zijn de afgrijselijke statistieken nadat orkaan Yolanda (zoals ze haar daar noemen, in de rest van de wereld staat de tyfoon beter bekend als Haiyan) over de Filipijnen raasde. In onze oren mag dit alles misschien klinken als een rampenverhaal zoals we al zo vaak voorbij hoorden komen, maar in feite is deze ramp, net als elke ramp, uniek.

Het is een beetje zoals in de eerste regels van Anna Karenina: "Gelukkige families zijn overal hetzelfde, maar elke ongelukkige familie is op zijn eigen wijze ongelukkig." Bepaalde eigenschappen van de storm in combinatie met de geografie, infrastructuur, cultuur en geschiedenis van het getroffen gebied, zijn anders dan waar dan ook. De ramp zou dus op een eigen, specifieke manier benaderd moeten worden.

Dit klinkt logisch als je erover nadenkt, maar blijkbaar niet voor de mensen onder ons die doorgaans hulp verlenen of op welke andere manier dan ook reageren op de rampen. We verwachten dat de situaties waarmee we in het rampgebied te maken krijgen, zich volgens een bepaald patroon voor zullen doen. Erger nog: het verwachte patroon is gebaseerd op mythes die zelden of nooit voorkomen. Dit wordt nog eens versterkt door de menselijke drang om onze nieuwsberichten en rampenplannen zelfs te baseren op dit verwachte patroon, in plaats van op de situatie zoals we die daadwerkelijk waarnemen.

Ik kan het weten, omdat ik het heb meegemaakt. Als buitenlandse correspondent ben ik getuige geweest van orkanen, overstromingen, branden en, op mijn rotste werkdag ooit, de aardbeving op 12 januari 2010 op Haïti. Tijdens mijn eerste ramp, zonder enige training en met de nodige aanmoediging van mijn uitgevers, dacht ik te weten wat ik kon verwachten: hulpeloze slachtoffers, plunderingen en maatschappelijke verdeling, en het dreigende gevaar van ziektes. De hulpverleners en soldaten, zich haastend naar het terrein, verwachtten duidelijk hetzelfde tafereel.

Een oude vrouw veegt het zweet van haar voorhoofd na herbruikbare materialen uit het puin te hebben gehaald.

Om eerlijk te zijn hadden we het meestal bij het verkeerde eind. Plundering vormde zelden een probleem en daar waar sprake was van geweld, was eerder de politie gewelddadig dan de hongerige overlevenden. Talloze wetenschappelijke studies wijzen uit dat er zelden ziektes uitbreken na een natuurramp, op enkele gevallen na, waar met verschrikkelijk pech een niet-verwante epidemie al op het punt van uitbreken stond. Hulpeloosheid is daarnaast het laatste wat je zult tegenkomen in een rampgebied. Wat ik veel vaker zag, bij Caribische overstromingsgebieden tot op de weggevaagde straten op Staten Island na Sandy, zijn overlevenden die hun handen ineenslaan en creatieve oplossingen vinden om hun familie en buren te helpen.

Nu, met de ramp op de Filipijnen, doet zich een bekend verschijnsel voor in de krantenkoppen: "Wanhopige overlevenden van tyfoon Haiyan plunderen, graven waterleidingen op," stelde een nieuwsbericht van Reuters op 13 november dat wereldwijd werd overgenomen door media. In het Verenigd Koninkrijk nam Mirror zijn te voorspellen toon aan, schrijvend dat de Filipijnen op het randje van complete anarchie staan. In de Verenigde Staten voegde USA Today toe dat "doctoren overweldigd worden door zieke en hulpbehoevende mensen in de Filipijnen".

Overlevenden bedekken hun neus terwijl ze langs lijkenzakken lopen.

Als je beter kijkt corresponderen de verhalen echter bijna nooit met de bijbehorende kop (die best eens door een redacteur kan zijn toegevoegd, die ver van het rampgebied af staat). Terwijl bovengenoemde koppen situaties als sociale chaos en epidemieën suggereren, spreken de verhalen dit juist tegen. De overlevenden uit Tacloban die de waterleidingen opgroeven lieten eerder vindingrijkheid zien dan hebzucht, door een manier te vinden om toch bij het op dat moment onbereikbare drinkwater te komen. Zelfs de bron voor dit verhaal, het stadsbeheer van de betreffende stad, zou aan de nieuwsdienst hebben uitgelegd: "De plundering is geen criminaliteit. Het is zelfbescherming."

Desondanks schreef de Mirror de opgraving van waterleidingen "woede en frustratie" toe, wat toch eigenlijk ook niet bepaald logisch klinkt. Een reportage op Channel 4 News liet stoïcijnse Filipijnen zien. "Het gaat goed met ons. We hebben geen eten, geen stroom.. Maar weet je wat? We zijn nog steeds gelukkig," vertelde een van hen. "De hulptroepen rijden ons voorbij zonder te stoppen. We kunnen niks doen dan toekijken. Ik kan me er denk ik niet kwaad om maken," zei een ander. Dit lijkt misschien op buitengewone weerbaarheid, maar eigenlijk is dit een reactie die na rampen veel vaker voorkomt dan paniek.

Rampenexperts zoals Erik Auf Der Heide van US Centers for Disease Control and Prevention zeggen dat geweld en sociale chaos na een ramp zeer zeldzaam zijn. Zij merken op dat de angst van autoriteiten voor mogelijke chaos doorgaans een excuus is om te reageren met strenge leiding en controle. Grote gebieden moeten het daardoor vaak zonder enige vorm van hulp doen, terwijl de bescherming van bezittingen boven mensenlevens wordt verkozen. Als de missie van de Amerikaanse mariniers naar de Filipijnen ook maar iets wegheeft van de rol die hun collega's op Haïti vier jaar geleden speelden, zullen velen hun kostbare weken, en miljoenen dollar aan noodhulp, verspillen.

Wat de waarschuwing voor ziektes van USA Today betreft: in twee zinnen kon hun overdrijving aan het licht worden gebracht. Volgens de journalist van het stuk behandelden doctoren (overigens in een staat die verreweg was van “overweldigd door zieken”) “sneeën, breuken en complicaties bij zwangerschappen, maar ze verwachten snel meer patiënten te zullen moeten behandelen”.

Waar baseren ze deze verwachtingen op? Het artikel citeert speculaties waarin overlevenden die op straat slapen het risico lopen om tropenkoorts of malaria op te lopen, waarbij het gebrek aan stromend water ook nog eens kan leiden tot een uitbraak van cholera. Dat klinkt allemaal aannemelijk, maar onder welke omstandigheden sliepen de mensen voorheen? Weet de bevolking in kwestie niet allang hoe ze om moeten gaan met muggenbeten of ziektes die met de staat van het water te maken hebben? Het lijkt mij van wel. Een van de beschuldigde waterleidingplunderaars vertelde aan een journalist van Reuters: "We weten niet of het water veilig is. We zullen het moeten koken." En dat is precies wat ze moeten doen.

Soldaten lopen langs militaire vliegtuigen op het vliegveld van Tacloban.

De veronderstelling die we nog voordat we aankwamen op Haïti hadden, dat we alles zouden weten op te lossen, leidde tot een van de grootste rampen onder de rampen in de moderne tijd. Nadat de beving 100.000 tot 316.000 mensen om het leven bracht, gingen respondenten ook uit van een dreigende cholera-epidemie, ondanks het kleine detail dat zich nog nooit een geval van cholera op Haïti heeft voorgedaan, ooit. Terwijl men zich focuste op de verkeerde gevaren nam niemand de moeite om Amerikaanse vredeskorpsen die uit Nepal kwamen, waar op dat moment een cholera-uitbraak was, te controleren. Ook repareerde niemand het gebrekkige sanitaire systeem op hun basis op Haïti. Wetenschappers menen dat die soldaten een epidemie hebben veroorzaakt die sindsdien aan 8.300 Haïtianen het leven kostte.

Het belangrijkste dat respondenten en verslaggevers lijken te vergeten wanneer ze in rampgebieden aankomen is dat het leven niet begon, en ook niet zal eindigen, met de catastrofe. De verslechterde wegen en voorheen al lastige reisomstandigheden op de Filipijnen, bemoeilijken logischerwijs de reddingsoperaties, en leggen de nadruk op snelheid, of juist het ontbreken daarvan. De juiste voorbereiding zou meer levens redden dan welke reactie ook.

Op Haïti werd de media-aandacht gericht op hulpverleners van buitenaf die probeerden overlevenden uit het puin te redden. De droevige realiteit is echter dat het dagen duurde voor deze reddingswerkers arriveerden en dat zij uiteindelijk maar een stuk of tweehonderd mensen konden redden van de waarschijnlijk duizenden die vastzaten. De meeste mensen die levend uit het puin werden gehaald, hadden dat te danken aan buren of eerste hulpverleners die al in de buurt waren. De vraag moet dus eigenlijk zijn of er instituties zullen worden opgericht voordat de volgende ramp toeslaat, zodat mensen meer kunnen doen dan lijken uit het puin halen vele uren of dagen nadat het te laat is.

Een overlevende loopt langs twee aangestrande schepen die daarbij dorpen verwoestten.

Natuurlijk kun je niet op alles voorbereid zijn. Het is vooral belangrijk om bewust met de situatie om te blijven gaan en een poging te doen om te begrijpen wat werkelijk aan de hand is. De Verenigde Staten hebben op de Filipijnen hun "cluster"-systeem opgezet, waarin hulpverleners vergaderingen hebben om overeenstemming te bereiken betreffende onderwerpen als water, onderdak en gezondheid. Dat systeem werkte voor de meeste Haïtianen niet, vooral omdat de bijeenkomsten gesloten waren voor publiek en gehouden werden in een taal (Engels) die niet veel bewoners spraken. Respondenten kunnen zich op de Filipijnen veel nuttiger maken door tijd te steken in het luisteren naar de overlevenden en uit te vinden wat er werkelijk gaande is.

Respondenten zouden ook altijd eerlijk moeten zijn naar hun donateurs toe, en hen laten weten of ze daadwerkelijk ervaring hebben in het gebied waar ze willen werken. Donateurs en verslaggevers horen te weten wat groepen die hen een bijdrage vragen realistisch gezien verwachten te bereiken en hoeveel geld ze daar werkelijk voor nodig denken te hebben. Bovendien zouden respondenten verantwoording af moeten leggen aan de mensen die ze beloven te helpen en zich altijd moeten houden aan dat belangrijkste principe: in eerste instantie vooral niet meer schade aanrichten. Dat zijn dingen die maar al te vaak niet gedaan worden.

De ironie in Karenina is dat er geen echt gelukkige families bestaan; ieder heeft zo zijn eigen problemen. Hetzelfde geldt voor landen. Geen van onze steden of huizen zijn bestand tegen rampen, en in deze opwarmende, overvolle wereld lijkt onheil steeds dichterbij te komen. Het is in ieder geval noodzakelijk om bij een situatie stil te staan, deze te begrijpen en door te werken totdat de echte problemen zijn opgelost. Dat is tenslotte wat we ook voor onze eigen families zouden doen.

Jonathan M Katz is een freelance journalist en de auteur van The Big Truck That Went By: How the World Came to Save Haiti and Left Behind a Disaster. Hij was Associated Press-correspondent in Haïti van 2007 tot 2011. Volg hem op Twitter @KatzOnEarth. 

Meer over rampen:

Wat doen we ze aan? Rondlopen in kleding die is ingezameld voor Haïti.

Mijn vijf favoriete rampen uit de Nederlandse geschiedenis

Zo ziet de Amerikaanse oostkust er een half jaar na superstorm Sandy uit